Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Boshqarishning  ijtimoiy-ruhiy usullari . Ijtimoiy-ruhiy usullarning asosiy 

maqsadi. Boshqarish  sotsiologiyasi, boshqarish texnologiyasi, sotsiologik tadqiqo 

 

Sotsial-ruhiy usullarning asosiy maqsadi jamoalarda sog‘lom ijtimoiy-ruhiy 

muxitni yaratishdir. Bu usul ijtimoiy-ma’naviy vaziyatga ta’sir etish yo‘li bilan 

kishilarning fe’l-atvori, ruhiyatini xisobga olib ularning ijtimoiy (sotsial) talabini 

qondirish orqali boshqarishni bildiradi. 

  Boshqacha  qilib  aytganda  sotsial-ruhiy  metodlar  bu  ishlab  chiqarish 

jamoalarini, ulardagi “psixologik iqlimni”, xar bir xodimning shaxsiy xususiyatlarini 

o‘rganishga asoslangan usullardir. 

  £z mohiyatiga ko‘ra boshqarish metodlarining bu guruxi jamoaning shakllanish 

va  yuksalish  jarayoniga,  kishilarning  ongiga,  ma’naviy  manfaatlariga  jamiyat 

manfaatlarini xisobga olgan xolda ta’sir qiluvchi vositalarning majmudir.  

  Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari. 

Boshqaruvning  ijtimoiy-psixologik  usullari  -  bu  ishlab  chiqaruvchi  va  ayrim 

shaxslarga ularning ijtimoiy extiyojlari va psixologik xususiyatlariga ta'sir etish bilan 

boshqarish  vositasidir.  Boshqaruvning  ijtimoiy-psixologik  usullarini  qo’llash 

korxonada  yo’z  bеrayotgan  ijtimoiy  xodisalarni  chuqur    o’rganish  xodimlar  nеrv 

sistеmasi kayfiyatiga ta'sir etuvchi psixologik (ruhiy) omillarni bilishni talab etadi. 

Ishlab chiqarish sharoitida sotsiologiya kishilar ijtimoiy aloqasi shakllanishining 

asosi  bo’lgan  mеhnat  omillarini  o’rganadi,  ijtimoiy  tizimlar,  shu  jumladan,  ishlab 

chiqarish tizimi rivojlanishi va amal qilish qonun     iyatlari, kishilarning jamiyatning 

turli qatlamidagi xulq-atvori qonuniyatlarini tadqiq qiladi. ijtimoiy psixologiya gurux 

---

341 

 

va omma psixologiyasining xususiyatlari, ularning shaxsning ongi va xulhi ga ta'siri, 

kishilar  faoliyatini  rag’batlantiruvchi  omillar,  kayfiyat,  ijtimoiy  fikrni 

shakllantiruvchi omillarni o’rganadi. Shaxs psixologiyasi oliy nеrv faoliyati turlari va 

inson  tеmpеramеnti,  xaraktеri,  shaxsning  irodasi,  qobiliyati,  xissiyoti,  xotirasi, 

anglash va xis etish qobiliyatini o’rganadi, mеhnat psixologiyasi mеhnat faoliyatlari, 

shu  jumladan,  rahbar  va  mutaxassislar  (kasbiy  xususiyat  va  qobiliyatlari,  kadrlarni 

ukitish usullari, ish va dam olish tartibi, kadrlarni tanlashva baholash usullari, mеhnat 

jarayonining  psixologik  jihatlari)  faoliyatini  o’rganadi.  Kishilar  fikrlash  usulida 

o’zgarish  yo’z  bеrishi  va  ular  madaniy  xamda  bilim  darajasi  ortib  borishi  bilan 

ijtimoiy-psixologik  usullar  ahamiyati  xam  ortib  boradi.  Bunday  sharoitda  shaxsning 

extiyoj  va  manfaatlari  ma'naviy  soxa  tomon  o’zgarib  boradi.  O’z  mеhnatidan 

konikishning muhim omili bo’lib ishlab chiqaruvcharning rahbar bilan o’zaro yaxshi 

munosabati ishlab chiqarishdagi q 

qulay ijtimoiy-psixologik vaziyat xizmat qiladi.  

Boshqaruvning  ijtimoiy-psixologik  usullari  ishlab  chiqarishda  mavjud  ijtimoiy 

mеxanizmni  (o’zaro  munosabat  tizimi,  ijtimoiy  extiyojlar)  qo’llashga  asoslanadi. 

Boshqaruvning ijtimoiy usullari ijtimoiy tartibga solish vositasida amalga oshiriladi. 

Ijtimoiy  tartibga  solish  usullari  turli  guruxlar  va  shaxslar  maqsadi  va  manfaatlarini 

aniqlash  va  rostlash  yo’li  bilan  ijtimoiy  munosabatlarni  tartibga  solish  va 

uygunlashtirish  maqsadida  qo’llaniladi.  Ular  jumlasiga  ijtimoiy  tashkilotlar 

nizomlari,  shartnomalar,  o’zaro  majburiyatlar,  ishcqilarni  tanlash,  taqsimlash  va 

ijtimoiy  extiyojlarni  qondirish  tizimi  kiradi.  Ijtimoiy  tartibga  solish  usullari  inson 

omili faolligini oshirish, boshqaruvni dеmokratlashtirish maqsadida xam qo’llaniladi.  

Boshqaruvning  psixologik  usullari  jamoada  maqbul  psixologik  holat  tashkil  etish 

yo’li  bilan  kishilar  o’rtasidagi  munosabatlarni  tartibga  solishga  qaratilgandir. 

Psixologik  usullarga  kichik  gurux  va  jamoalarni  tashkil  etish,  mеhnatni 

insoniylashtirish, malakali kadrlar tanlash va ularni o’qitish va x.k.lar kiradi. Kichik 

gurux  va  jamoalarni  tashkil  etish  usulini  qo’llash  kichik  guruxdagi  ishcqilar 

o'rtasidagi  maqbul  mikdoriy-sifat  nisbatini  aniqlash  imkonini  bеradi.  mеhnat 

faoliyatini  insoniylasHtirish  dеganda  ranglar,  musikaning  ruhiy  ta'siridan 

foydalanish,  bir  xil,  o’zgarmas  mеhnatni  bartaraf  etish,  ijodiy  yondashuvni 

kеngaytirish  tushuniladi.  Kasbiy  tanlashning  mohiyati  -  kishilarning  ruhiy 

xususiyatlari      ular  bajaruvchii  shlariga  eng  mos  bo’ladigan  qilib  tanlashdan  iborat. 

Shaxsning  ruhiy  xususiyatlari  juslasiga  uning  qiziqish  va  mayllari,  qobiliyati, 

tеmpеramеnt  va  xaraktеri kiradi. Shu sababli,  rahbar  shaxsga rahbarlik  qilganda o’z 

oldiga  inson  ruhiy  xususiyatlari  shakllanishi  va  rivojlanishini    o’rganishi,  uning 

qiziqish  va  qobiliyati,  tеmpеramеnt  va  fе'lini  bilish  vazifasini  qo’yishi  kеrak. 

Shaxsning  ruhiy  xususiyatlarini inson  faoliyatida  ajratib tushunib bo’lmaydi, chunki 

kishi  qobiliyati  va  fе'li  xususiyatlari  uning  faoliyati  va  xulhi  da  namoyon  bo’ladi. 

Inson  xayoti  va  ommaviy  faoliyati  uning  ruhiy  holatini  shakllantiradi.  Insonning 

qanday xayot kеchirishi, nima bilan shugulanishini bilmay vujudga  kеlganligi, u yoki 

bu narsaga qobiliyat rivojlanganligi, fе'li shakllanganligini anglab bo’lmaydi. 

Sotsial-ruhiy 

metodlar 

“Boshqarish 

sotsialogiya”si 

va 

“Boshqarish 

psixologiyasi”ga asoslanadi. 

---

342 

 

  Boshqarish  sotsialogiyasi    insonning  ishlab  chiqarish  omillari  bilan  o‘zaro 

aloqasi,  jamoaning  sotsial  rivojlanishni  rejalashtirish,  Mehnat  jamoasini  tarkib 

toptirish,  xodimlarning  tashabbusi  va  ijodiy  faolligini  oshirish  kabi  muxim 

muammolarni ko‘rib chiqadi. 

  Boshqarish  psixologiyasi  kishilarning  boshqarish  faoliyatlari  xususiyatlari  va 

natijalarni  aniqlashga  xizmat  qiladigan  xodisalarni  o‘rganadi.  U  kadrlar  tanlashda, 

ularni  joy-joyiga  qo‘yishda,  topshiriqlarni,  funksiyalarni  taksimlashda,  xodimlarni 

rag‘batlantirishda, intizomni mustaxkamlashda va xokazolrda qo‘llanadi. 

  Psixologiya  insonning  ruhiyatini  o‘rganuvchi  fandir.  Inson  ruhiyatiga  esa 

sezish,  idrok  qilish,  tasavvur,  tafakkur,  tassarruf  jarayonlari,  xotira,  diqqat,  e’tibor, 

iroda, shuningdek inson shaxsning ruhiy xususiyatlari, chunonchi, qiziqish, qobiliyat, 

xarakter va mijoz kiradi. 

Sotsial  psixologiya-bu  kishilar  va  jamoa  faoliyati  psixologik  va  sotsial 

omillarning  o‘zaro  aloqasi  qonunlarini,  turli sotsial guruxlar xususiyatlarini,    jamoa 

muloqoti  va  o‘zaro  ta’sir    ko‘rsatish  shakllarini  o‘rganadigan  psixologiya    fanining 

soxasidir. 

Boshqarishning  sotsial-ruhiy  usullari  quyidagi  muammolarni  echishga 

qaratilgan: 

1.  Kishilarning  sotsial-ruhiy  xususiyatlari,  chunonchi,    qobiliyatlari,  mijozlari, 

xarkatlari va  xokazolarni xisobga olgan xolda Mehnat jamoalarini tashkil topshirish. 

Buning  natijasida  jamoani  rivojlantirish, ishlab      chiqarish    samaradorligini  oshirish 

maqsadida birgalikda ishlash uchun qulay shart-sharoitlar yaratiladi. 

2.  Sotsial  yurish-turish  normalarini  o‘rnatish  va  rivojlantirish.  Shu  jumladan 

yaxshi  va  namunali  an’analarni  qo‘llab-quvvatlash  va  sotsialistik  urf-odatlarni  joriy 

etish jamoa ongining o‘sishiga yordam  beradi. 

3. 

Sotsial 

rivojlantirishni 

va 

kishilarning 

 

intilishini, 

tashabbusini 

rag‘batlantirish,  umumiy  ta’lim  darjasini  oshirish,  madaniy,  ma’naviy  va  ma’rifiy 

o‘sish, malaka oshirish, estetik ravnaq va Mehnatga ijodiy munosabat va x.k. 

4.  Kishilarning  madaniy  va  sotsial-maishiy  extiyojlarini  qondirish,  chunonchi, 

uy-joylar,  bolalar  bog‘chalari,    klublar,  profilaktoriyalar,  sport  inshootlari  va 

xokazolarni qurish. 

5.    Mehnat  jamoalarida  talabchanlik,  o‘zaro  yordam,  intizomni  buzuvchilarga 

munosabatsizlikdan  iborat  sog‘lom  sotsial-  psixologik  muxitni  vujudga  keltirish  va 

uni qo‘llab  quvvatlash; 

6.  Odamlarning  o‘z  Mehnatidan,  tanlangan  o‘z  mutaxasisligi  va  kasbidan 

mamnun  bo‘lishlari  uchun,  ishlab  chiqarish  samaradorlgi  va  ish  sifatini  oshirish 

uchun shart-sharoitlarni vujudga keltirish. 

Bu  muammolarning  echimi  boshqarishning  yanada  uyushqoq,  samarali 

bo‘lishini talab qiladi.  

Sotsial  tadqiqot  usullarini  o‘tkazish  zaruriyati  shundan  iboratki,  amaliy  

boshqarishda    sotsial-ruhiy    metodlardan  samarali  foydalanish  uchun  boshqarish 

ob’ektining  holati  to‘g‘risida  keng  axborotga  ega  bo‘lish  kerak.  Bunday    axborot 

olish uchun jamoada bevosita sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazish lozim. 

Sotsial tadqaqotlar  juda xilma-xil axborotlar olish imkonini beradi, chunonchi: 

---

343 

 

*jamoa a’zolarining Mehnatga va rahbarlarga munosabati; 

* boshqarish metodlarining bir-biri bilan o‘zaro munosabati; 

*jamoaning extiyojlari va qiziqishlari; 

*xodimlar shaxsiyati; 

*xodimlar qo‘nimsizligi  sabablari; 

*xodimlarning ishlab  chiqarishdagi faolligi; 

*jamoa a’zolarining ma’naviy va jismoniy ravnaqi; 

*extiyojlarning  qodirilish  darajsi  va  xokazo  to‘g‘risidagi  axbrotlar.  Bu 

axborotlar  jamoalarda  ishlab  chiqirish  samaradorligini  oshirishga  va  xilma-xil 

extiyojlarini qodirishga qaratilgan tadbirlar ishlab chiqish uchun muxim vosita  bo‘lib 

xizmat qiladi. 

Sotsiaologik  tadqiqotlar  olib  borishga  korxonaning  o‘z  sotsiologik  xizmatlari, 

shuningdek  xo‘jalik  shartnomasi  asosida  ilmiy  munosabatlar  va    o‘quv  yurtlarining 

xodimlari jalb qilinishi mumkin. 

Sotsialogik  tadqiqotlar  bir  necha  usullarda  uyushtiriladi.  Bunda  sotsiologik 

axborotlarni  maxsus  tadqiqotlar  o‘tkazish  yo‘li  bilan  olish  mumkin.  Bulardan  eng 

muximlari quyidagilardir (4.4-jadval). 

Sotsialogik tadqiqotlarni uyushtirish usullari 

Hujjatli usul 

*  bunda  zarur  ma’lumotlar  statistik    to‘plamlardan, 

boshling‘ich uchet Hujjatlaridan olinadi. 

Shaxsiy  

xarakterdagi 

Hujjatlardan  

foydalanish usuli 

*  turli  masalalar  yuzasidan  kishilar  yozgan  bir  qancha 

Hujjatlar:  ariza,  shikoyat,  qarindosh-urug‘  va  tanishlarga 

yozilgan  xatlar,  tarjimai  xol,    tushuntirish  xatlari,    va 

xokazolar  turli  guruxdagi    kishilarning    xayotiy    maqsadi,  

yurish-turish  sabablari,  talablari,  extiyojlari,  tashkishari 

to‘g‘risida    fikr  yuritish  imkoniyatini    beruvchi  muxim 

sotsiologik axborot  bo‘lishi mumkin. 

Ilmiy 

konferentsiyalar  

o‘tkazish usuli 

*  Bunday  konferentsiyalarni  tayyorlash  va  uni 

o‘tkazishda  odatda  ayrim    masalalar  yuzsidan    material 

to‘plovchi,    amaliy    tavsiyanomalar  ishlab  chiquvchi  bir 

qancha xodimlar ishtirok etadi. 

Bu  metodning    ijobiy    tomoni    shundaki,  muammolarni 

o‘rganishga  keng jamoatchilik jalb  etiladi va jamoa fikridan 

foydalaniladi. 

Anketali usul 

*Oldindan tayyorlangan dastur bo‘yicha yozma ravishda 

savollar beriladi va yozma javoblar olinadi.  

Intervyu 

olish 

usuli 

*Bunda  muammoni  o‘rganish      uchun  xodim  bilan 

bevosita  suxbat  o‘tkaziladi.  Rahbar  yoki  tadqiqotchi  suxbat 

davomida masalalari  aniqlashlari, chuqurlashtirishlari va shu 

yo‘l    bilan  ishonchli  va    mukammal  ma’lumotlar  olishlari 

mumkin. 

Kuzatish usuli 

*Jamoa  faoliyatini  shaxsan  kuzatish,  odamlar  bilan 

uchrashish va  muloqatda bo‘lish, ob’ektiv va batafsil axborot 

yig‘ish,    shuningdek  xar  bir  jamoa  rolini  baxolash  imkonini 

---

344 

 

beradi. 

Sotsial  

eksperiment o‘tkazish 

usuli 

*Bu  usulda  sun’iy  ravishda  sotsial  vaziyatni  vujudga 

keltirish  yo‘li  bilan  sotsial  xodisalar  to‘g‘risidagi  ilmiy 

xulosalar  va  mavjud  bilimlar  tekshirib  ko‘riladi.  Buning 

uchun  maxsus  gurux  uyushtirilib,  shu  gurux  faoliyati 

umumlashtiriladi va amaliy xulosalar chiqariladi. 

¡ayd  qilingan    sotsiologik  tadqiqotlarning  xam  ijobiy,  xam  kamchiliklari  bor. 

Shuni  xisobga  olgan    xolda,  u  yoki  bu  usulgi  voqealikni  real    aks    ettirishga    va 

ko‘proq    samara  berishga  qarab  tanlash  lozim.  Tajribalar  esa  bu  usullarni  ma’lum 

darajada birga qo‘shib qo‘llanishi maqsadiga muvofiq  ekanligini ko‘rsatadi. 

Mehnat  jamoalarida sotsial-ruhiy  iqlimning  holati chiqqan nizomlar    soni bilan 

belgilanadi. 

Nizo-bu  rahbar,  ishchi  va  boshqa  xodimlar  orasida  muayyan  masalalarni    xal 

qilishda tomonlarning bir-biri bilan bir echimga kela olmaganligini  bildiradi.  

Jamoa  a’zolari  orasida  nizolarning  ko‘pchiligi  ishlab  chiqarishning  qoniqarsiz 

tashkil    qilinganligi,  rahbarlarning  ish  jarayonida  o‘ziga  bo‘yinuvcht    jamoa 

a’zolarning  ruhiy  holatlarini  xisobga  olmaganligi,    zarur  ish    sharoitining 

yaratilmaganligi  va boshqa sababalar  natijasida vujadga  keladi. 

Nizolar  qanchalik  ko‘p  bo‘lsa,  Mehnat  jamoalarida  nizo  chiqaruvchi  ayrim 

shaxslar  bo‘lishi  turgan  gap.  Bunday  shaxslar  ish  paytida  foydali  Mehnat  bilan 

shug‘ullanish  o‘rniga,  o‘zlarining  nizolarida  ko‘rsatilgan  masalalar  rahbar  xodimlar 

tomonidan  qanday  qabul  qilinayotgani  to‘g‘risida  gapirib  xam  o‘zlarini,  xam 

boshqalari ishdan chalg‘itib, ishlashga xalaqit  beradilar. 

Bunday  xol  ikki shaxsning  kurash  jarayoni,  ularning nizolari  rahbar xodimlari 

yoki jamoat qrtoqlik kengashi ko‘rib chiqib,  kim noxaq,  kim xaqligini aniqlab, shu 

masala  yuzasidan  chiqarilgan  xukm    natijalarini  tushuntirib,    ularning  shu 

xukmlarning to‘g‘riligiga iqror  bo‘lguncha davom etadi. 

Bunday  nosog‘lom  vaziyat    jamoat  a’zolarining    barchasiga  etib    boradi.  

Bundan    ayrim  ishchi  xodimlar    vaqtincha  manffatdor  bo‘lib,    ularning  ichidan 

o‘zlariga    yoqmagan  shaxslar  ustidan  g‘iybat  uyushtirib  vaziyatni  jiddiylashtirishga 

xarakat qiladilar. 

Bularning  xammasi    Mehnatkashlar    kayfiyatiga  salbiy  ta’sir  qiladi,  ularni 

asabiylashtiradi, natijada sotsial-ruhiy vaziyat yomonlashdi. Bu esa o‘z-o‘zidan ishga 

salbiy  ta’sir ko‘rsatadi.