O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo texnologiya instituti

NEFT DISTILLYATLARNI GIDROTOZALASH. KATALIZATORLAR. XOM ASHYO VA MAHSULOTLAR. ASOSIY OMILLAR.

Yuqoridagi qayd etganimizdek gidrotozalashga benzin, dizel yoqilg’isi, vakuum gazoyl’ fraktsiyalari beriladi. Bu jarayonda xom ashyo oltingugurtli, azotli kislorodli birikmalardan, smolasimon moddalardan tozalanadi. To`yinmagan birikmalar vodorod bilan to`yintiriladi.

Oltingugurtli birikmalarni gidrogenoliz reaktsiyasi:
RSH+H₂  RH+H₂S RSR+2H₂  RH+R`H+H₂S
S + 4H₂ CH₃ CH CH₂ CH₃ + H₂S

Azot birikmalar ham shu sxema bo`yicha gidrogenolizga uchraydi. Sanoatda gidrotozalash ustanovkalarida asosan benzin va dizel yoqilg’ilari tozalanadi. Bu jarayon AKM yoki ANM katalizatorlari ishtirokida olib boriladi. ANM katalizatorqattiqligini oshirish uchun uning tarkibiga 5-7% kremniy oksidi qo`shiladi. Bu katalizatorni ANMS deb belgilanadi. Bular bilan birga qator katalizatorlar ixtiro qilingan, ulardan ba`zilari sanoat miq`yosida sinovdan o`tayapti. Yaxshi natija olgandn so`ng sanoat miq`yosida ishlab chiqarishga joriy qilinadi.

Benzin va dizel yoqilg’ilarini gidrotozalash jarayonida xom ashyo oltingugurtli, azotli birikmalar bilan birga kislorod, og’ir metal birikmalari, smolasimon birikmalardan tozaladi. To`yinmagan birikmalar ham to`yinadi. Birinchi navbatda to`yinmagan bog’lari ko`p bo`lgan birikmalar, keyin esa bitta qo`shbog’lilar to`yinadi. Shu bilan birga katalizatorlarni ta`sirida qisman gidrokreking sodir bo`ladi.
Aromatik uglevodorodlarga kelsak, birinchi navbatda ko`pxalqali aromatik uglevodorodlar qisman to`yinadi, aromatik uglevodorodlr qisman to`yinadi, aromatik uglevodorodlar naftenlarga aylanib dizel yoqilg’isini tsetan sonini ko`tarishga imkoniyat hosil bo`ladi. Ammo benzol halqasi o`zgarmay qoladi. Bu
xalqani to`yintirish uchun yuqori bosim kerak bo`ladi. Odatda gidrotozalashni 330- 380<sup>0</sup>S, va 3-5 MPa bosimida va m<sup>2</sup> xom ashyo xisobidan olganda 300-400 nm<sup>3</sup> vodorodli gaz berish bilan olib boriladi. Gidrotozalash jarayoni issiqlik chiqarish bilan sodir bo`ladi.