O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta-maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov

 Tashkilotning tizim sifatidagi tashqi muhiti
54
 
Tashqi muhit tashkilotga to‘g‘ridan to‘g‘ri va vositali ta‘sir ko‘rsatadi. Davlat 
va qonunchilik idoralari, institutlar, kasaba uyushmalar, ilmiy va innovatsion 
tashkilotlar, ishlab chiqarish omillari bozorlari, sarmoyadorlar, raqiblar, yetkazib 
beruvchilar, ist‘emolchilar, kasbiy vositachilar va h.k. to‘g‘ridan to‘g‘ri ta‘sir 
ko‘rsatish muhitining muhim elementlari bo‘ladilar. Xalqaro sotsial-madaniy va 
iqtisodiy muhit, siyosiy, ekologik omillar, fan va texnikaning holati, hamda 
jamiyatni qadriyatli yo‘naltirilishi va uning innovatsion g‘oyalarga moyilligi 
vositali ta‘sir ko‘rsatish muhitining tarkibiy qismlari bo‘ladilar. Firmaning ichki 
54
Yo‘ldoshev N.Q. va boshqalar. ―Innovatsion menejment‖. Darslik. T:.TDIU, 2012. 
Tаshkilot 
 

---

103 
muhiti omillariga, masalan, ilmiy-texnik salohiyat, ruhiy holat, infratuzilma, 
xodimlar malakasining darajasi va h.k. kiradi. 
Tizimning elementlari mustaqil va sifatli bo‘linmaydigan birlikdir. Bir birlari 
va atrof muhit bilan o‘zaro hamkorlikni ular moddiy, energetik va axborotli muhit 
bilan ta‘riflaydilar. Belgilangan yaxlitlik va maqsadga yo‘naltirilganlikka ega 
o‘zaro hamkorlik qiluvchi elementlarning masofaviy – vaqtli yig‘indilari vazifaviy 
tizimchalarda ajratadilar. Tizimni tizimchalarga bo‘linishi tizimning iyerarxiyasini 
ochishga va uning har xil darajada batafsil tekshirishligini ko‘rib chiqishga imkon 
beradi. 
Tizimning murakkabligi iyerarxiya darajalarining soni, tizimda aylanib 
yuruvchi axborotlarning hajmi, hamda uning tuzilishining murakkabligi, 
elementlarning soni va aloqalari bilan belgilanadi. Aloqalarning yig‘indisi 
tizimning tuzilmasini tashkil qiladi. Har bir tizim qo‘yilgan maqsadga erishishga 
qaratilgan faoliyat yuritish algoritmiga ega. 
Tizimni 
tizimning 
kiruvchi 
boshqaruvchilari, 
to‘lqinlanuvchi, 
o‘zgaruvchanlari va chiquvchi parametrlari o‘rtasidagi aloqani aks Ettiruvchi 
model yordamida shakllantiradilar. Katta va murakkab tizimlar va kichik 
tizimlarning yig‘indisidan iborat bo‘ladi va ulardan ham miqdoriy va ham sifatiy 
nisbatlarda farq qiladilar. 
Katta va murakkab iyerarxik tizimlarga quyidagilar xos: 
-umumiy maqsadlarning mavjudligi; 
-yaxlitlik va tugallanganlik; 
-bajarilayotgan vazifalarning katta miqdorlari va katta soni; 
-vazifalarning ko‘p jihatliligi va turli tumanliligi; 
-xulqning murakkabliligi va undovchi sabablarning ko‘p jihatliligi; 
-musobaqaluvchi, raqobatlashuvchi va har tomonga yo‘naltirilganligi 
tendensiyalarining mavjudligi. 
Tizimni ichida sodir bo‘layotgan katta tizimlar kabi noaniqlik va 
axborotlarning ehtimol bo‘lgan to‘liq emasligi xos bo‘lgan, qarama-qarshi 
yo‘nalishdagi jarayonlar uning samaradorligini pasaytirish mumkin. 

---

104 
Innovatsion tizimning 4.4-rasmda berilgan murakkab, ko‘p bosqichli, ko‘p 
kompozitsiyali tizimini ko‘rib chiqamiz. Kirish, chiqish va tashqi muhit tizimning 
tashqi muhiti bo‘ladi. Tizimning kiruvchi parametrlari – bu moddiy, energetik, 
axborot va kognitiv (ilmiy bilimlar) oqimlaridir. Chiquvchi parametrlar yangi 
jarayonlar, mahsulotlar, xizmatlar, foyda, xodimlarning yangi bilimlari, ishlab 
chiqarishni o‘sishi, yangi segmentlar va yangi bozorlarni o‘zlashtirilishi, sotsial 
javobgarlik, xodimlarning qanoatlantirilganligidan iboratdir.