O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta-maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov

5.5. Innovatsiyalar yo'nalishining tashkiliy va bozor
determinantlari 
 
Bizning innovatsiyalar to'g'risidagi fikrimiz so'nggi yillarda oshib borgan bir 
vaqtda innovatsiyalar, texnika siyosati to'g'risidagi siyosiy munozaralarda 
foydalanilgan asosiy doiralarda, shuningdek raqobat sohasidagi siyosatda 
ko'pincha yetarlicha foydalanilmaydi. Ma'lumki amaliyotda yanada ko'proq 
foydalaniladi. Mazkur bo'limda, turli o'zgaruvchilar kassalari – ba'zi iqtisodiy, ba'zi 
tashkiliy - identifikatsiyalanadi, hamda innovatsiyalar tezligi va yo'nalishiga ta'sir 
etadi.
80
Determinant (lotinchadan ―determinans‖ -belgilaydi) –bir dominant ta'siri 
yoki asosiy omil degan ma‘noni bildiradi. 
1.Monopol hokimiyat. Nima uchun bizning innovatsiyalar to'g'risidagi 
tushunchamizni tez idrok etilmasligi sabablaridan biri so'nggi yarim asrda 
aksariyat tadqiqotchilar, xususan, sanoat tashkilotlari va iqtisodchilar, xaddan 
tashqari bitta o'zgaruvchiga qaratilgan edi: bozor hukumati darajasi. Dalillar, 
raqobat va raqobatchilar innovatsiyalar uchun muhim ahamiyat kasb etishini 
anglatdi; lekin firmalar kuchli fragmentlangan bozorlarda identik shaxsiy 
bo'lmagan texnologiyalardan foydalangan holda har qanday taraqqiy etgan 
iqtisodiyot erishishga intiluvchi tashkiliy tuzilma keltirilgan raqobatlashayotgan 
mukammal raqobat olamiga ba'zilar ishonmaydi. Shu bilan birga, aksariyat siyosiy 
debatlar qismlarga ajratilgan bozorlarda innovatsion faoliyatga ko'mak 
mavjudligidan kelib chiqadilar. Shumpeter mukammal raqobat innovatsiyalar bilan 
birga olib borilmasligi birinchilardan bo'lib e'lon qildi. U, ―yangi ishlab chiqarish 
80
David J. Teece ―Firm organization, industrial structure, and technological innovation‖ 2010 – P.198.

---

142 
usullari va yangi tovarlarni kiritishni mukammal va mutlaqo tezkor raqobat bilan 
amalga oshirish ehtimolini, bu esa , biz iqtisodiy taraqqiyot deb atagan aksariyat 
holat u bilan mos emasligini anglatadi‖, deb qayd etdilar. Bundan tashqari, 
Shumpeterning kichik tadbirkorlik va firmalar moliyaviy resurslar etishmasligidan 
aziyat chekishlarini anglatuvchi tushunchasi, ba'zi kapital bozorida baquvvat 
korxonalarga ega mamlakatlarda eskicha talqinga qiyoslanadi. Har qanday holatda 
ham shumperetcha debatlar ma'no jihatdan bir biriga yaqinroqdek tuyuladi, 
monopolistik rentalar avlodi va yangi mahsulot va jarayonlarni rivojlantirish uchun 
resurslar taqsimoti o'rtasida doimiy ravishda aralashuvchi ko'plab o'zgaruvchilar 
mavjud bo'ladi. 
Muayyan bozorlarda bozor hokimiyati va innovatsiyalar o'rtasidagi aloqa 
keyinroq bekor qilinadi, agar ko'p shu'bali, ko'p sohaviy firma vabul qilingan 
bo'lma. Ko'p mahsulotli firmaning asosiy vazifasi va maqsadi istalgan joyda yuqori 
unumdorlikka ega maqsadlar uchun olingan pul mablag'larini ajartishdan iborat. 
Agar ko'p filialli ko'p sohaviy firma bu tariqa ishlaydigan bo'lsa, ular qanday yo'l 
tutishlari haqida ko'plab dalillar mavjud bo'lsa, u holda muayyan bozordagi elektr 
energiyasi bozori hamda ushbu bozorda innovatsiyalarni moliyalashtirish 
o'rtasidagi aloqalar bekor qilinadi. Ko'p sohaviy firmada mahsulotni A dan Z gacha 
bo'lgan bozorlarda sotadi, naqd pullar generatsiyalanadi va bozor haqiqatda A 
bozorga aloqador bo'lgan innovatsiyalarni moliyalashtirishi mumkin, lekin u Z 
bozorda innovatsion faoliyatni bir xilda yaxshi moliyalashtirishi mumkin. Kapital 
bozorida, shu tarzda ko'p sohaviy firma Shumpeter tomonidan taklif etilgan 
innovatsiyalar va bozor tuzilmasi o'rtasidagi aloqani erkinlashtiradi. 
2.Tashkiliy madaniyat va qadriyatlar. Bozor hokimiyati ishlab chiqarish 
tuzilmasining elementi hisoblanadi; miqyos, integratsiya (birlashish) va 
iyerarxiyani rasmiy tashkiliy tuzilmasi elementi sifatida ko'rib chiqish mumkin, 
agar tashkilotning norasmiy tarkibi nisbatan kamroq ahamiyat kasb etsa. Tashkiliy 
madaniyat tashkilotning norasmiy tuzilmasining mohiyati hisoblanadi. Bu tashkilot 
a'zolari tomonidan taqsimlangan ishonch va kutishlar tuzilmasidir. Ushbu masala 

---

143 
va kutishlar shaxslar va guruhlarning xatti-harakatlarini kuchli shakllantiruvchi 
me'yorlarni ishlab chiqadi.
81
3.Tashkiliy madaniyat ―tashkilotni tavsiflashi mumkin bo'lgan markaziy 
me'yorlar‖ sifatda ko'rib chiqilishi mumkin ". Kuchli madaniyat norasmiy qoidalar 
tizimini kishilar o'zlarining aksariyat bo'sh vaqtlarini qanday o'tkazishlarini 
namoyon etadi. Ulardan nimalarni kutish mumkinligini bilgan holda xodimlar kam 
vaqt sarflaydilar, va bunda biror bir vaziyatda qanday harakat qilish kerakligiga 
qaror qilish lozim . 
Konsensus qanday namoyon etiladi, shakllanadi, bunda quyidagi me'yorlar 
to'plami yangi mahsulotlar va jarayonlarni rivojlantirish va tijoratlashtirishga 
ko'maklashadi. Rivojlantirish borasida, ularga quyidagilarni kiritish mumkin: 
muvaffaqiyatsizlikka uchramaslik va urinib ko'rish uchun avtonomiya, 
xodimlarning yordam so'rash huquqi; mijozlar bilan tashqi texnologiyalar manbai 
va firmaning ichida ochiq muloqot. Tijoratlashtirish va amalga oshirishga to'xtalib 
o'tadigan bo'lsak, jamoada ishlash, qayishqoqlik, ishonch va mehnat sevarlik 
qat'iyan muhim hisoblanadi. Madaniyat huquqi texnologik rivojlantirishda yordam 
ko'rsatish uchun nafaqat muhim aktiv hisoblanadi, balki bu bir necha mashhur 
istisnolar bilan talab bo'limshi mumkin .Vaqt o'tishi bilan, iqtisodchilar ishonch va 
ongning ahamiyati to'g'risida ta'kidlashlari mumkin. Shunday qilib, ―ijtimoiy 
talablar rasmiy qoidalar va hukumatlar orqali ifodalanishi, yoki ular vijdonning 
baynalmillalashtirilgan talablari orqali ifodalanishi mumkin. Umumiy tarzda bu 
talablar samaradorlikni oshirish uchun zarur bo'lgan murosalar bo'lishi mumkin‖.