O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta-maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov

 
14.3. Innovatsion faoliyatning samaradorligini tahlil qilishda
vaqtomilini hisobga olish 
Vaqt omili g‘oyatda xilma-xil tarzda namoyon bo‘ladi, shuning uchun 
investitsion loyihalarning samaradorligini tahlil qilish va baholash masalalarini hal 
qilishda uni inobatga olish lozim. Avvalo korxonaning ishlab chiqarish 
(operatsion), investitsion va moliyaviy faoliyatining dinamik xususiyatga egaligi 
haqida so‘z yuritish mumkin. Bu xususiyat ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
hajmining, assortiment tarkibi va sifatining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi. 

---

345 
Xomashyo, materiallar, yoqilg‘i-energetika resurslarining zahiralari va me‘yorlari 
ham o‘zgarib turadi. Xodimlarning soni va tarkibida, asosiy fondlarda, umuman 
korxonaning moliyaviy holatida, debitorlik va kreditorlik qarzlarida o‘zgarishlar 
yuz beradi. Ayniqsa yangi mahsulotlarni o‘zlashtirish, ishlab chiqarish quvvatlarini 
ishga tushirish, ishlab chiqarishni texnik qayta qurollantirish davrida korxonaning 
ishlab chiqarish salohiyatida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. 
Inflyatsiyaning ta‘siri ostida moddiy-texnik resurslarning narxlari, kreditlar 
bo‘yicha foiz stavkalari o‘zgaradi. Aytib o‘tilgan o‘zgarishlarning ta‘sirini 
inobatga olish hisoblash qadamlari (ma‘lum bir vaqt oraliqlari) bo‘yicha pul 
oqimlarini shakllantirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bu investitsion loyihani 
ro‘yobga chiqarish bilan shartlangan operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyat 
natijalariga vaqt omilining ta‘sirini hisobga olish imkonini beradi. 
Shu bilan bir qatorda IL ni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltirilgan kapital 
qo‘yilmalarning samaradorligini baholash masalasi yuzaga kelganda ham vaqt 
omilini hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Ushbu masalani hal qilish uchun bir martalik 
va joriy xarajatlarni o‘lchagan holda taqqoslash va shu asosda moliyaviy 
xarajatlarni moliyaviy natijalar bilan o‘zaro bog‘lagan holda aniqlash 
imkoniyatlarini nazariy jihatdan asoslab berish zarur.
Vaqt omili hisobi loyiha samaradorligini baholashning muhim
tamoyillaridan biridir. Bu hisob pullarning vaqtdagi qiymati nazariyasi 
tushunchalariga asoslanadi, unga ko‘ra bittagina pul summasi vaqtda joriy 
paytga nisbatan, masalan, inflyatsiya, pul mablag‘laridan muqobil foydalanish
imkoniyatlari (pulni innovatsion loyihaga kiritmaslik, balki bankka qo‘yish 
mumkin va ularning qiymati vaqt davomida o‘zgaradi), ushbu obyektga 
investitsiyalar kiritish bilan bog‘liq xatarlar va noaniqlilik va boshqa sabablar 
tufayli har xil qiymatga ega bo‘lishlari mumkin. 
Investitsion qarorni qabul qilishda vaqtning har xil davrlarida amalga 
oshirilgan xarajatlar va foydalarni tenglashtirishni bilish, ya‘ni bo‘lg‘usi pul 
summalarini vaqtni hozirgi payti (investitsion qaror qabul qilingan payt - 
0

t
)ga diskontlashtirish yo‘li bilan olib kelish kerak.

---

346 
Quyidagi oddiy misolda diskontlashtirish operatsiyasi (murakkab foizni 
teskari operatsiyasi) texnikasini namoyish etamiz. 
Mayli bugun biz
R 
teng pul summasiga egamiz, uni biz bankka 
r 
ga teng 
foiz stavkasi ostida bankka qo‘yishga qaror qildik. 
t 
yildan keyin bizning bank 
hisobimizda qancha pul bo‘ladi? 
Bu hisoblash uchun formulani (murakkab foizlarni hisoblash formulasini) 
iterativ ravishda oson chiqariladi.
Bir yildan keyin hisobda
)
2
1
(
)
1
(


P
F
bo‘ladi. 
Ikki yildan keyin -
2
)
2
1
(
)
2
1
)(
2
1
(
)
2
1
)(
1
(
)
2
(






