O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta-maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov

9.4. Yangiliklarni yaratish va tatbiq etishni boshqarish
Jahon tajribasi shuni ko‗rsatmoqdaki, har tomonlama rivojlangan innovatsion 
tizimga ega mamlakatlardagina innovatsiya jarayonlari samarali amalga oshirilib, 
texnologiyalar va boshqa ilmtalab mahsulotlar tijoratlashtirilmoqda. Bu jarayonda 
davlatning ishtiroki, iqtisodiyotning real sektori va yetakchi kompaniyalarning 
innovatsiya faoliyatini qo‗llab-quvvatlashi muhim ahamiyatga egadir. Zero, ilm-
fan davlatning texnik taraqqiyoti va jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini 
ta‘minlaydigan ushbu integratsiya mexanizmining asosini tashkil qiladi.
149
AQSh, Yaponiya, Janubiy Koreya va boshqa qator rivojlangan mamlakatlarda 
kichik va o‗rta biznes innovatsiyalarga moyilligi bilan ajralib turishini ko‗rish 
mumkin. O‗tgan asrning 90-yillarida ushbu mamlakatlarda minglab ana shunday 
kompaniyalar tashkil etildi. Ularning aksariyati bugungi kunda jahon ishlab 
149
Maria Laura Parisi Fabio Schiantarelli Alessandro Sembenelli Productivity, Innovation Creation and Absorption, 
and R&D: Micro Evidence for Italy. 2002- p.2.

---

243 
chiqarishida yetakchi firmalarga aylandi (―Samsung‖, ―Microsoft‖, ―Pfizer‖, 
―Hitachi‖ va boshqalar). Bu, o‗z navbatida, millionlab yangi ish o‗rinlari tashkil 
etish imkoniyatini yaratdi va sanoat hamda iqtisodiyotni rivojlantirishga kuchli 
turtki berdi. 
Yangi texnikani yaratishdagi ijodiy ilmiy jarayon umumiy ko‘rinishda 
yiriklashtirilgan holda quyidagi qadamlar bilan tavsiflanishi mumkin: 
1.Maqsadni, unga erishish ehtiyojini anglash, ilmiy-texnikaviy vazifani 
ta‘riflash va uning qo‘yilishi haqqoniy ekanligini tekshirish. 
2.Tadqiqotlar va ishlanmalarning rejalashtirilishida ishtirok etish. 
3.Qo‘yilgan maqsadga erishishning mavjud bo‘lgan, rad qilingan, amalga 
oshmay qolgan yoki mumkin bo‘lgan usullari haqida, vazifani hal qilish yo‘llarini 
tanlashga qo‘yilgan talablar tarkibi haqida, ularni hal qilish bo‘yicha o‘tmishdagi 
g‘oyalar haqida ma‘lumotlarni to‘plash. 
4.Vazifani ijobiy hal etilishining mumkin bo‘lgan barcha yo‘l va usullarini 
tahlil qilish - yangi g‘oyalarni birlamchi generatsiyalash. 
5.Axborot manbalarida aniqlangan, u yoki bu usulda ishlab chiqilgan 
vazifalarni hal qilish uchun «g‘oyalar portfeli» ni shakllantirish. 
6.Jamg‘arilgan yoki sun‘iy ravishda olingan, modellashtirilgan va 
shakllantirilgan ilmiy-texnikaviy axborotlarni fikran qayta ishlash. 
7.O‘rganilgan ilmiy-texnikaviy axborotni tushunib etish natijasida vazifaning 
hal 
qilinishini 
ta‘minlovchi 
yangi g‘oyalarning ―fermentatsiyalashuvi‖, 
―kristallanishi‖; tahlil qilinmagan va tayyorgarlik ko‘rilmagan g‘oyalarning paydo 
bo‘lishi, ya‘ni yangi g‘oyalarni ikkilamchi generatsiyalash. 
8.Ishlab chiqarilayotgan texnika namunasi yoki uning elementlarining 
ishlashtamoyillari, umumiy komponovkasi va alohida sxemalari bo‘yicha qaror 
qabul qilish. 
9.Texnika namunasining umumiy ko‘rinishi, alohida funksional qismlari va 
yetakchi 
detallarini 
komponovkalash 
sxemasini 
ishlab 
chiqish 
yoki 
yiriklashtirilgan modelini tuzish. 

---

244 
10.Qabul qilingan qarorlarni modellarda, maketlarda, mahsulotning yoki 
uning ayrim qismlarining eksperimental yoki tajribaviy namunalarida, texnologik 
loyihalarda ro‘yobga chiqarish. 
11.Qabul qilingan qarorlarni modellar, maketlar, eksperimental namunalar 
yoki ularning ayrim qismlarini sinovdan o‘tkazishda, tadqiq etish va tahlil qilish 
jarayonida tekshirish. 
12.Olingan sinash natijalariga statistik yoki matematik uslublardan 
foydalangan holda «qo‘lda» yoki EHM yordamida ishlov berish. 
13.Qabul qilingan ilmiy va texnikaviy qarorlarning sifatini va samaradorligini 
baholash hamda texnik shartlarni loyihalashtirish uchun texnik topshiriqni tuzish.
14.ITIning bajarilishi, chiqarilga xulosalar va erishilgan natijalar to‘g‘risida 
ilmiy hisobotni tuzish. 
15.Seriyali mahsulotlarni loyihalashga texnik topshiriqni, ularga qo‘yiladigan 
texnikaviy talablarni,loyihalashtirishga texnik shartlarni ishlab chiqish. 
16.Ixtirolarga talabnomalarni va ilmiy maqolalarni tayyorlash. 
17.So‘nggi ikki qadam ITI ni joriy etish bilan bog‘liq bo‘lib, 16-chi qadam 
esa boshqalari bilan bir vaqtda bajarilishi mumkin. ITI uchun xos bo‘lgan qadam 
va operatsiyalar xuddi shu tarzda texnikaning aniq yo‘nalishlariga va ishlab 
chiqarish bosqichlariga qo‘llangan holda o‘rnatish mumkin. Ishlarni bajarishning 
to‘g‘ri tuzilgan texnologiyasisiz ITTKIdan yuksak natijalar olish mumkin emas. 
Ijodiy g‘oyalar u yoki bu vazifani bajarish, maqsadga yo‘naltirilgan qidirish 
zaruratini anglash natijasida paydo bo‘ladi. Izchil tartiblangan jarayongina yangi 
g‘oyalarning yuzaga kelishini, injenerlik vazifasining hal qilinishini va 
innovatsiyalarning yaratilishini ta‘minlaydi. Yaratilayotgan texnikaning va 
konstruktorlik ishlarini tashkil qilishning saviyasi ITTKI ni o‘tkazish 
texnologiyasiga bog‘liq. 
Xalq xo‘jaligida ITTKIning joriy qilinishini tashkiliy texnik tadbirlarni, qabul 
qilingan texnik-iqtisodiy qarorlarni qamrab oladigan, ITTKI natijalaridan 
foydalanishga qaratilgan jarayon deb hisoblash mumkin. Joriy etish ushbu 
natijalarni amaldagi texnika, texnologiya, boshqaruv tizimlarini samaradorligi 

---

245 
bilan almashtirish yoki siklning oldingi bosqichlarida olingan natijalaridan 
foydalanishning boshlanishi hamdir. Mazkur jarayon qiyinchiliklar bilan, hattoki 
ITTKI natijalaridan, ixtiro va ratsionalizatorlik takliflaridan foydalanayotgan IK 
tomonidan qarshi qo‘yilgan xatti-harakatlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin, shuning 
uchun «joriy etish» atamasi ishning mohiyatini yetarli darajada aniq ifodalaydi. 
ITTKI natijalarini joriy etish jarayonlariga FTTning zamonaviy tendensiyalari: 
ilmiy-texnikaviy natijalar ma‘naviy eskirishining yuqori sur‘atlari; ITTKI 
natijalariga erishish va ulardan foydalanish xarajatlarining doimiy ravishda ortib 
borishi, ilmiy-texnikaviy natijalar noaniqligining va shunga bog‘liq holda 
tahlikaning o‘sib borishi ta‘sir ko‘rsatadi. ITTKI natijalarining muvaffaqiyatli 
tatbiq etilishi asosida qator tamoyillarga rioya qilish yotadi: 
-ilmiy-texnikaviy bashoratlash, g‘oyalarni ishlab chiqish va innovatsiyalarni 
ishlab chiqish uchun topshiriqlarni tayyorlash bosqichlarida joriy etishning 
taxminiy konsepsiyalarini belgilash; 
-innovatsiyalarning ular joriy etiladigan (foydalanadigan) obyekt bilan ishlab 
chiqarish quvvatlari, resurslar, muddatlar va natijalar bo‘yicha integratsiyalashuvi 
shart; 
-ITTKI natijalarini texnik topshirqlarni shakllantirish bosqichlaridayoq 
ro‘yobga chiqarishning imkoniyatlarini, miqyosi va shart-sharoitlarini aniqlash 
uchun marketing tadqiqotlarini o‘tkazishning zarurligi; 
-ishlab chiqaruvchi IK, buyurtma beruvchi IK va yuqori tashkilotlarning faol 
manfaatdorligi hamda qo‘llab-quvvatlashlari; ularning innovatsiyalarni ishlab 
chiqish va joriy etishdan iqtisodiy manfaatdorligi va javobgarligi; 
-buyurtmachilardan va xalq xo‘jaligida yuksak samaradorlikka erishish 
uchun ITTKI dan olingan natijalarning imkon qadar kengroq ommalashuvini 
ta‘minlash. 
Belgilangan parametrlarga ega bo‘lgan innovatsiyalarning belgilangan 
muddatlarda muvaffaqiyatli joriy etilishi tatbiq etish jarayonining barcha 
bosqichlarida yaxshi tashkil qilinishi orqali ta‘minlanadi. ITTKI natijalarining 
joriy etilishini tashkillashtirishning asosiy vazifalari quyidagilardir: 

---

246 
-joriy etish jarayonlarining bashoratlar, majmuaviy dasturlar, istiqbolli va 
joriy rejalar, operativ boshqaruv vositasida ta‘minlanishi; 
-yangi texnika rejalarining moliyalashtirish, kapital qurilish, uskuna va 
materiallarni yetkazib berish rejalari bilan balanslashtirilganligi; 
-joriy etishning hal qilinayotgan vazifalarga eng yuqori darajada muvofiq 
keladigan tashkiliy shakllarini tanlash; 
-ishlab chiqarayotgan va ularning natijalaridan foydalanayotgan IK lar ishlab 
chiqarish quvvatlarining ratsional nisbatlarda bo‘lishiga erishish; 
-ilmiy, konstruktorlik, sinash va ishlab chiqarish quvvatlaridan oqilona, rejali 
ravishda foydalanish; 
-eksperimental uchastkalar, tajribaviy ishlab chiqarish va sinash bazalarining 
ishini rivojlantirish hamda samaradorligini oshirish; 
-ishlab chiqish qatnashchilarining zamonaviy iqtisodiy munosabatlardan 
foydalanishlari, tomonlarning majburiyatlarga rioya qilishlari; 
-iste‘molchilarda joriy etish jarayonlarini kadrlar bilan ta‘minlash; 
-foydalanish ko‘zda tutilgan sohalarda innovatsiyalarni keng reklama qilish; 
-iste‘molchilarda yangi intellektual mahsulotlarga servis xizmatini ko‘rsatish 
tarmoqlarini yaratish. 
FTT da mashina, pribor, apparat, texnologik jarayonlar va boshqaruv 
tizimlarini keskinmurakkablashib ketishi, ko‘p sonli ilmiy, injenerlik va ishlab 
chiqarish jarayonlarining ishtiroki fan va ishlab chiqarishni biriktirishda 
bosqichlarning sochilib ketganligiga barham berish, innovatsion jarayonning 
keyingi bosqichlarida ITTKI g‘oyalari va natijalarini tezkorlik bilan joriy etilishi 
(foydalanilishi) ni ta‘minlash imkonini beruvchi tashkiliy shakllarni izlab topishni 
taqozo etmoqda. Integratsion jarayonlar rivojlanishida ishtirok etayotgan IK 
xodimlaridan tarkib topgan, yuqorida tavsiflangan ilmiy-texnikaviy tuzilmalar 
keng tarqalgan. 

---

247