O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent temir yo'l muhandislari instituti

Qutqaruv xizmatlarini tashkil etishda xorijiy adabiyotlar ma’lumotiga ko’ra oldindan ogohlantirish tizimining ahamiyati muhim¹. Masalan :
Albatta, yuqoridagi muammolarni hal qilishda О‘zbekiston mintaqasi uchun harakterli bо‘lgan tabiiy ofatlarni, ishlab chiqarish avariyalarni va yuzaga keladigan ekologik vaziyatlarni chuqur tahlil qilish natijasidagina (har bir vaziyatni kelib chiqish sababini, kuchini, ta’sir doirasini, odamlarga, atrof-muhitga kо‘rsatadigan oqibatlarini о‘rganish) ularga qarshi eng qulay chora-tadbirlar belgilanadiki, natijada har qanday favqulodda vaziyatlardagi ham moddiy, ham ma’naviy yо‘qotishlar miqyosini shunchalik qisqartirishga erishish mumkin.
Qutqaruv xizmatlari va fuqaro muxofazasining kundalik nutqida xavfli vaziyatda erta xabar berish tushunchasi bu ogoh qilish bilan sinonim, ko‘p xollarda oldindan ogohlantirish texnologik o‘lchamlarda ustunlik qiladi. Agar kengroq olib qarasak, oldindan ogohlantirish oddiy favqulodda yordam paytida ayrim texnologik uskuna va tizimlar yordamida tez ogohlantirishdan ko‘ra ko‘proq narsa.
Vaholanki, mavjud adabiyotlarda oldindan ogohlantirish amaldagi tajribada ham, asosan keng ko‘lamdagi tabiiy ofatlarni nazarda tutadi va oldindan ogohlantirishga ancha keng ta’rif beradi, murakkab ogohlantirish tizimi bir qator uzviy o‘lchamlar elementlaridan va bosqichlardan iborat. Ogohlantirish bu ta’rifga ko‘ra ogohlantirishning vaqtincha o‘lchovi, ammo biz oldindan ogohlantirish qachon boshlanib, qachon tugashini so‘ray boshlaymiz. Bundan kelib chiqib qarasak, tabiiyki oldindan har qanday ogohlantirish xavfni baholashdan boshlanadi. Buni ko‘pincha xavfni xaritalash, xavfni tahlil qilish yoki xavfni o‘rganish deb ham ataladi. Bu aniqlashga iloji bo‘lsa, yuqori xavf ostidagi xududlarni hisobga olish, zaifliklarni, ehtimol bo‘lgan zarar, shikastlarni va shunga o‘xshashlarni e’tiborga olish zarur. Agar biz yuzma-yuz keladigan xavfni tasavvur qilmasak, uni oldini olishning, yumshatishning va oldindan qanday yordam berishni bilmaymiz.
Oldindan ogohlantirishning 2-bosqichi bu mantiqan oldindan bilish, bu narsa oldindan ogohlantirish tizimini ishga tushiradi. Xavf aniqlangach bir qator chora tadbirlar ko‘rilishi lozim. Jumladan, qonunlar, rejalar, texnologik tashkilotlar bilan bog‘liq, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa barcha turdagi oldini olish qaror va echimlar.
Masalan, agar xudud suv toshqini xavfi bor deb topilsa, u erda himoya devorlari qurilishi yoki yerlardan foydalanilayotganda, drenajlar qurilish rejalashtirilayotganda tarixda bo‘lgan suv toshqinlari hisobga olinishi zarur.
Uchinchi bosqich bu xavfni monitoring qilish. Bu mumkin bo‘lgan signallarni qabul qilish va potensial favqulodda vaziyatni aniqlash uchun monitoringni o‘z ichiga to‘lqinlarni, radiatsiyani suv sathini o‘lchashni va boshqa barcha inson yoki texnikaviy uskuna yordamida aniqlash mumkin bo‘lgan narsalarni o‘lchashi zarar.
To‘rtinchi bosqich bu ogohlantirishlarni etkazish, ya’ni mansabdorlarga, xokimiyat organlariga, bu xavf ostida bo‘lgan xududdagi keng ommaga etkazish. Xavfni baholashga qaraganda bu bosqich asosan qo‘proq va favqulotda vaziyatlarda tez yordamga ko‘proq tegishli. Bu o‘z ichiga favqulotda vaziyatlarning turli ogohlantiruvchi signallarni olish mumkin: yong‘indagi signallar (trevoga) elektron axborot vositalari orqali beriladigan signallar va boshqa favqulotda vaziyat oqibatlarini oldini oluvchi yoki yumshatuvchi signal choralardir.
Va nihoyat oldindan ogohlantirish bu ma’suliyatdir, ma’suliyat ko‘proq yoki ozroq vaqtda bo‘lishi mumkin, chunki bu bosqich oldindan ogoh qilish tizimining samaradorligini isbotlaydi agar barcha favqulotda vaziyatlarning oldi olingan bo‘lsa, ham oldindan ogohlantirish tayyorgarlik ishlari uchun vaqt berishi va vaziyatni yumshatishi mumkin, jumladan evakuatsiya qilish yoki zaruriy extiyot chora qurollarini tayyor qilib qo‘yishga.
Agar biz oldindan ogohlantirish yuqoridagi bosqichlardan iborat desak, oldindan ogohlantirish vaqt oralig‘i uzoqroq bo‘lib qoladi va butun jarayon biz tushunganimizga qaraganda ko‘proq ko‘p o‘lchamli bo‘ladi va o‘tkir krizis holatlarida qat’iy aloqalar bilan aniqlanadi. Ushbu kontekstda oldindan ogohlantirish masalan, iqlim o‘zgarishlariga moslashuvi va o‘n kunlar oldin berilishi zarur. Bir necha kunlar mobaynida ma’lumotlar to‘planishi va berilgan bo‘lishi zarur bu ehtiyot choralari va vaziyatni yumshatuvchi ishlarni amalga oshirishga imkon beradi chunki bu narsalar odamlarning qattiq xarakati energiya siyosati yoki infratuzilmalarning qurilishi bilan bog‘liq.
Ikkinchi tomondan olib qaralaganda oldindan ogohlantirish yoki faqat keyingi ogohlantirish konsepsiyasi o‘rtasida katta farq yo‘q, oldindan ogohlantirishning orqasidanoq voqea sodir bo‘lishi mumkin, shuning uchun u vaziyatning oldini oladi yoki yumshatadi. Aslida ayrim holatlarda bir necha soniya yoki daqiqa shiddatli xavf yoki ofat ulkan zarar etkazishi mumkin. Boshqa xolatlarda esa, dastlabki bir necha daqiqalar yoki soatlar odamlarga tabiatga, odamlarga yoki mulkka etkazilgan ta’sirni zararni bartaraf etishda eng dolzarb bo‘ladi. Oldindan xabardor qilish shu erda tugashi zarur emas, u xalokatlarning dastlabki bosqichlarida ham zarur bo‘ladi, masalan tabiiy ofat ketidan texnologik xavf bo‘lishi ehtimolidan uzoq emas, shuningdek sog‘lik uchun xavf yoki ijtimoiy-iqtisodiy ofatlar. Bunday ehtimollar to‘g‘ri tushunilishi va orqasidan kelishi mumkin bo‘lgan ofatlarni oldini olish choralari vaqtida ko‘rilishi lozim.
Oldindan ogohlantirish ayrim adabiyotlarda ayrim olimlar jamiyatda yuz beradigin oldindan taxmin qilinadigan barcha krizis holatlarida ilk bosqichlaridayoq signallar boshlanishi va shuning uchun yaqindan kuzatuvchilar kerakli batafsil bilimga ega bo‘lishiga xayratlanmasa ham bo‘ladi deydi. Bu qarashlarga binoan ijtimoiy tizim buzilishlari sababli ham kutilmagan uzilishlar yuzaga keladi, xalokatlar o‘zlari haqida belgi beradi. Muammo shundaki o‘sha zaif bilinar- bilinmas signallarni sezishda ketayotgan faktik axborotlarni sezish orqasidan ketayotgan ofatni sezishdir. Agar yaqinlashayotgan xatar qanchalik yaqin bo‘lsa, bu signal ham o‘ziga xos bo‘ladi va shuning uchun ham uni aniqlash oson bo‘ladi. Eng o‘tkir muammo shundaki oldindan ogohlantirish ko‘pincha chora ko‘rish uchun etarli vaqtga ega bo‘ladi, oldindan ogohlantirishning muammosi esa birinchi yordam faktorlari chora ko‘rish vapqtini qisqartiradi.
Xuddi shunday g‘oya oldindan ogohlantirish va fuqaro muxofazasiga ham tegishlidir. SHuni aniq aytish kerakki oldindan ogohlantirish signallari ehtiyot choralari qo‘rishga tayyorgarlik choralarini ko‘rishga vaqtincha ma’suliyat yuklaydi. Savol shundaki, qachon fuqaro muxofazasi tavakkal qilsa, tabiiy va texnologik ofatlardan yoki oldindan kelib chiqish aniq bo‘lgan jamiyatdagi zo‘ravonlik kelishmovchiliklardami? Xar bir favqulotda vaziyat oldindan aniqlovchi signallar keladimi, bizga tayyorlanish uchun etarli vaqt bo‘ladimi yoki ba’zi vaziyatlar oddiygina qo‘qqisdan kutilmaganda sodir bo‘ladimi?
Bu nazariyalarning murakkabligi va qabul qilishda ko‘p holatlarda tizimning munosabati barqaror emas va u sabablarini aniqlamaydi va aksincha xalokatlar ko‘rinib turgan xatolar va noaniqliklar tufayli ko‘pincha qo‘qqisdan sodir bo‘ladi. Bu tushuncha 4 ta fazoning o‘zgarib turishidan deyilgan favqulotda vaziyat yuz berishi mumkin. Bilingan bu joyda sabab va samara tushunarli va oldindan aytsa bo‘ladi. Bilsa bo‘ladigan - bu shunday joyki sabab va samara o‘rtasidagi bog‘liqlik bor, tushunishga va egallashga qiyin ammo, ekspertlar va tadqiqotchilar bu aloqalarni etarli vaqt va resurslar yordamida aniqlay oladi.