O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent temir yo'l muhandislari instituti

2.Zarasizlantirish turlari. Dezaktivasiya, degazasiya,dezinfeksiya


Zarasizlantirish turlari.
Dushman tomonidan ommaviy zarar yetkazuvchi qurollar-yadrzaryadi, zaharlovchi moddalar yoki bakteriologik vositalar qo’llanilganda ko’pdan-ko’p Shaxsiy tarkibi formali kiyim-kechak, himoya vositalari, qurol-yarog’lar va harbiy texnika, inshootlar, joylar hamda suv manbalari, oziq-ovqatlar, em-xashaklar zararlanadi. Zaharlovchi moddalar suyuq tomchi, aerozol va bu xolatida qo’llanilganida suv manbalari, oziq-ovqat mahsulotlarining zararlanishi kuzatiladi. Kichikroq ko’llar, hovuzlar, ochiq quduqlar zaharlovchi moddalardan ko’proq zararlanadi. Kanal suv havzalari va daryo suvlarining zararlanishi odatda kuzatilmaydi. Artezian quduqlar germetik holat bo’lganligi uchun moddalardan zararlanmaydi.
Oziq-ovqat mahsulotlarining zaharlovchi moddalardan zararlanishi dala sharoiti ularning qanday holatda saqlanishi, joylarga tashish usuli va oziq- ovqatning tashishga bog’liq bo’ladi. Dala sharoitida oziq-ovqatlarni germetik holda saqlash qiyin bo’lganligi sababli aerozol va bu holatidagi zaharlovchi moddalar osonlik bilan shu joyga tushadi. Oziq-ovqat mahsulotlariga tushgan zaharlovchi modda tomchilari osonlik bilan shimiladi va ancha ichkariga o’tadi.
Chidamli zaharlovchi moddalardan fosfoeorganik iprit turidagilar lipidlarda juda yaxshi eriydi. Shu sababli ular oziq-ovqatga tushganda (go’sht, baliq, moy va boshqalarga) unda bir nech haftadan bir oygacha saqlanib qoladi. Betakror zaharlovchi moddalar oziq-ovqat mahsulotlarini kam zararlaydi. Shuni aytish kerakki, radioaktiv moddalar oziq-ovqatlarning faqat yuza qismini zararlaydi, zaharlovchi moddalar esa 2-5 sm chuqurlikka kirish xususiyatiga ega. Yerlar 10 sm gacha, o’simlik yerlari esa butunlay zararlanadi. Shularni hisobga olgan holda oziq-ovqatlarni germetik idishlarda (konservalash, banka, termos, xolodilnik va boshqalarda) saqlash maqsadga muvofiq bo’ladi. Bunday hollarda faqat idishlar zararlanadi. Yashiklar ham zaharlovchi moddalardan ancha himoya qiladi. Qog’ozdan tayyorlangan konlar radiaktiv moddalardan saqlaydi, ammo zaharlovchi moddalar tomchisidan esa vaqtincha himoya qiladi. Oziq-ovqat saqlanadigan omborlarning xamma teshiklari zaharlovchi moddalar va radioaktiv moddalardan zararlanishdan saqlash uchun mahkam qilib berkitilishi kerak. Zararlangan oziq-ovqat, suv manbalari zararlangan, deb shubha qilinadi, shuning uchun ularni maxsus tekshiruvdan o’tkazmay turib foydalanishga ruxsat etilmaydi.
RM, ZM yoki bakteriologik vositalar bilan zararlangan hududda, barcha narsalar, oziq-ovqat, em-xashak va boshqalar zararsizlantirilmaguncha odamlar va hayvonlar uchun xavflidir.
Zararlanish turiga qarab, zaharsizlantirish har xil bo’ladi: dezaktivizasiya; degazasiya; dezinfeksiya.
Zararlangan ob’ektlardan radiaktiv moddalarni yo’qotish dezaktivasiya deyiladi.
Zararlangan ob’ektlarni zararsizlantirish yoki ximiyaviy neytrallash va ulardagi zaharlovchi moddalarni yo’qotish degazasiya deyiladi.
Zararlangan ob’ektlardan kasallik qo’zg’atuvchi mikroblarni va ularning toksinlarini yo’qotish dezinfeksiya deyiladi. Ba’zan dezinseksiya qilib, zararli hasharotlarni, yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi pashsha, chivin, kana, iskabtopar bit va boshqalar yo’qotiladi.
Deratizasiya yo’li bilan qator yuqumli kasalliklarning tarqalishiga sabab bo’ladigan kemiruvchi hayvonlar (kalamush, sichqon, yumronqoziq, qo’shoyoq va boshqalar) yo’qotiladi.
Zararsizlantirish chora-chadbirlari (dezaktivasiya, degazasiya, dezinfeksiya) faqat odamlar borishi mumkin bo’lgan ob’ektlarda amalga oshiriladi. Qolgan territoriyalar o’z-o’zidan zararsizlanadi: radioaktiv moddalar o’z-o’zidan parchalanadi va radiasiya darajasi pasayadi; zaharlovchi moddalar bo’linadi; quyosh nuri ta’sirida mikroblar nobud bo’ladi va x.k.
Radioaktiv moddalar, zaharlovchi moddalar, bakteriologik vositalar bilan zaharlanganda qo’llaniladigan zararsizlantirish usullari va ishlatiladigan vositalar.
Dezaktivasiya ikki xil: mexanik va fizik- kimyoviy usulda amalga oshiriladi. Ob’ektlarning ustki qismidagi radiaktiv changni surish, qoqish, suv oqimi bilan yuvish, ho’llangan latta bilan artish dezaktivasiya qilishning mexanik usuli hisoblanadi. Fizik- kimyoviy usul kuchli yuvish xususiyatiga ega bo’lgan dezaktivasiya qiluvchi eritmalardan foydalanishga asoslangan. Shunday moddalar sifatida quyidagilardan foydalaniladi: juda maydalangan oq yoki to’q sariq rangdagi (sulfanal tipidagi) SF-2 yoki CHF-2U poroshogi, u suvda yaxshi eriydi. 0,15 va 0,3 li eritmasi ishlatiladi. Quyuq yopishqoq suyuqlik yoki och jigar rang pasta xolidagi OP-7 yoki OP-10 yuvuvchi moddalar (emulgatorlar). Ular suvda yaxshi eriydi, 0,3% li eritmasi ishlatiladi. Har xil yuvuvchi vositalardan "Don", "Era", "Lotos", "Ekstra", "Novost", "Progress" va boshqalar sovun-soda eritmalaridan foydalanish mumkin. Zararlangan predmetlar uchiga cho’tka o’rnatilgan bradsboyt purkagichlar yordamida, gidropult, avtomaks, kul purkagichi, maxsus mashinalar, cho’tka bilan yuviladi yoki shu eritmalar shimdirilgan latta bilan artib tozalanadi. Kiyim va boshqa yengil narsalar qoqib, cho’tka yoki chang surgich (pilesos) bilan tozalab dezaktivasiya qilinadi. Metall, yogoch, shisha, rezina predmetlar suv bilan yoki dezaktivasiya qiluvchi eritmalar yordamida yuvish yo’li bilan dezaktivasiya qilinadi. Asfaltlangan ko’chalar, xovlilar mashinada va qo’lda supurish so’ngra suv sepuvchi mashinada va shlang bilan yuvib dezaktivasiyalanadi. Tuproqli erlarni dezaktivasiya qilish yerning ustki qatlamini 5 -7 sm chuqurlikda buldozer, greyder yoki belkurak bilan yurish, chopiq qilish yo’li bilan amalga oshiriladi. Qishda qor (6-10 sm) qo’lda yoki qor tozalovchi mashinada olib tashlanadi. Binoning tashqi qismi shlangda suv bilan yuviladi yoki supuriladi, Avtomobillar suv bilan_g dezaktivasiyalovchi eritma bilan yuviladi, yog’li joylar benzin bilan artiladi. RM bilan zararlangan oziq-ovqat va suv, agar ulardan foydalanish ko’zda tutilsa, juda yaxshilab dezaktivasiya qilinadi, Agar oziq-ovqat germetik idishda saqlangan bo’lsa, idish suv bilan yoki dezaktivasiyalovchi eritma bilan dezaktivasiya qilinadi. Ustki qismini (zararlangan qismini) olib tashlash yoki suv bilan yuvib tashlash orqali dezaktivasiya qilinadi. Suvni dezaktivasiya qilish, tindirish yoki maxsus filtrlovchi yordamida filtrlash orqali amalga oshiriladi. Dezaktivasiya qilingandan so’ng radiaktiv moddalar yo’l qo’yish mumkin bo’lgan darajagacha yo’qotilganiga ishonch hosil qilish uchun, albatta dozimetrik nazorat o’tkaziladi.