O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent temir yo'l muhandislari instituti

2.Yer ko’chishi-surilishi

Respublikamiz hududlarida har to’rtala guruhga taalluqli xavfli halokat va jarayonlar uchrab turadi. Ulardan zilzila, ko’chki, o’pirilish, suv toshqini va sellar nisbatan ko’proq uchraydi. Keyingi vaqtlarda olinayotgan ma’lumotlar, olib borilayotgan tadqiqot ishlari va kuzatuv natijalari yildan-yilga tabiiy ofatlar soni ortib borayotganligini tasdiqlamoqda. Ayniqsa, ko’chki, toshqin va sellar miqdoriy jihatdan yuqori ko’rsatkichni egallab turibdi. Masalan, 1999 yili respublikamizda 600 ga yaqin ko’chki, sel va toshqinlar ro’y bergan bo’lsa, bu raqam 1997 yilga nisbatan 3,5 va 1996 yilga nisbatan 6 barobar ortganligini ko’rish mumkin.

Ularning aksariyat qismi Farg’ona, Surxondaryo, Toshkent, Jizzax, Samarqand, Navoiy va Qashqadaryo viloyatlari hududlarida, ya’ni tog’li va tog’ oldi hududlarida uchramoqda.
Geologik va gidrometeorologik xavfli hodisalar.
Geologik xavfli hodisalar.
Zilzila odamlar o’limiga, ma’muriy-ishlab chiqarish binolarining, texnologik asbob-uskunalarning, energiya ta’minoti, transport kommunikasiyalari tizimlarining, uy-joylarning turli darajada buzilishiga, ishlab chiqarish va insonlar hayot faoliyatining izdan chiqishiga olib keladi.
Ko’chki, o’pirilish, tuproq emirilishi insonlar o’limi, xo’jaliklarga shikast etishiga, odamlarni xavfsiz joyga ko’chirilishiga sabab bo’ladi.


Gidrometeorologik xavfli hodisalar.
Qor ko’chishi, kuchli shamol (dovul), jala kabi ob-havoning keskin o’zgarishi natijasida turli dam olish maskanlariga, sayyohlar va sportchilarning jarohatlanishiga, aholi punktlariga jiddiy zarar etkazilishiga sabab bo’luvchi noxush vaziyatlar majmuasi.
Sel, suv toshqini, to’planishi oqibatida farovon hayotni izdan chiqaruvchi, aholi turar joylariga, sanoat va qishloq xo’jaligi ob’ektlariga jiddiy ta’sir ko’rsatishi natijasida shoshilinch ko’chirish tadbirlari bilan tugallanadigan xavfli vaziyatlar.
Yuqorida qayd qilingan tabiiy ofatlar sodir bo’lish ko’lami, ya’ni ular qamrab olgan hududlarning kattaligiga qarab lokal, mahalliy, respublika va transchegarali turlarga bo’linadi.
Quyida geologik va gidrometeorologik xavfli hodisalar yuzaga keltiradigan tabiiy ofatlarning tafsilotlari va xususiyatlarini kengroq mushohada qilamiz.
Zilzila
Zilzila - tabiatda sodir bo’ladigan eng xavfli hodisalarning biridir. YUNESKO ma’lumotiga ko’ra zilzila - yuzaga keladigan iqtisodiy zarar va insonlar halokati bo’yicha tabiiy ofatlarning ichida birinchi o’rinni egallaydi.
Haqiqatda zilzila davriyligi bir necha o’n yillarni qamrab olsada (ayrim vaqtlarda 100 yillarni), u ro’y bergan qisqa (10-15 soniya) muddat ichida bir necha minglab aholiga ega bo’lgan shaharlarni vayron qilish qudratiga ega. Shunga qaramasdan kishilar bunday xavf ostida esankirab qolmasdan, uning oqibatlarini bartarf qilishga, shikastlanganlarga yordam berishga oshiqadilar va xarobalar o’rnida yanada zamonaviyroq maskanlar barpo etadilar.
Avvalo, zilzila to’g’risida atroflicha ma’lumotga ega bo’lish uchun o’tmishdagi va hozirda bo’layotgan zilzilalarning statistik ko’rsatkichlariga e’tiborni qaratsak.
Zilzilani qayd qilish bundan to’rt ming yil avval boshlangan bo’lib XXI asrga qadar 671 ta halokatli zilzilalar qayd qilingan. Shulardan 82 tasi XX asrga to’g’ri keladi. Zilzilalarning davriyligiga e’tibor beradigan bo’lsak, bir yilda 8 balli (Rixter Shkalasi bo’yicha) zilzila bitta; 7-7,9 balli - 18 ta; 6-6,9 balli - 120 ta bo’lishi kuzatilgan. Nisbatan kuchsiz bo’lgan zilzilalar ko’proq uchraydi, ya’ni 3-4 balli zilzila bir yilda 49 mingtagacha bo’lishi aniqlangan.
Birgina XX asr yakunida yuz bergan Eron (1990) zilzilasida 50 ming, Turkiyadagi (1999) zilzila chog’ida 45 mingdan ortiq odamning jabrlanishi tabiiy ofatlar ichida eng kam tarqalgan zilzila nechog’li katta kuchga ega ekanligidan dalolat beradi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, mustaqillikka erishganimizdan so’ng O’zbekiston qutqaruvchilari birinchi marta xalqaro miqyosda Turkiyadagi zilzila oqibatlarini bartaraf etishda qatnashib kelishdi. Ko’pgina davlatlar qatori (60 dan ortik) yurtimiz qutqaruvchilari ham bu insonparvarlik tadbirida uyushqoqlik, yuqori malaka va tezkor harakat qilishda dunyoning etakchi davlatlari qutqaruvchilari bilan birga jonbozlik ko’rsatishdi. Favqulodda vaziyatlar vazirligiga qarashli tez harakat qiliuvchi respublika ko’p tarmoqli markazning qutqaruvchilari ilk bor Vatanimiz bayrog’i ostida eng kuchli va halokatli tabiiy ofatni oqibatlarini bartaraf qilish tadbirlarida mardonavor turib, xalqaro miqyosda O’zbekiston Respublikasining obro’siga salmoqli hissa qo’shdilar. O’zbekistonlik qutqaruvchilar Turkiyada sodir bo’lgan zilzila oqibatida jabrlanganlarni qidirib topish, ularni xavfsiz joylarga olib chiqib to’plash ishlarida ko’pgina mamlakatlar qutqaruvchilari tajribasidan qolishmasligini amalda isbotlab berishdi.
Haqiqatda zilzila davriyligi bir necha o’n yillarni qamrab olsada (ayrim vaqtlarda 100 yillarni), u ro’y berganda qisqa (10-15 soniya) muddat ichida bir necha minglab aholiga ega bo’lgan shaharlarni vayron qilish qudratiga ega. Bunday vaziyatlarda fuqarolar tabiiy ofat oqibatlaridan esankirab qolmasdan, uning oqibatlarini bartaraf qilishga, shikastlanganlarga yordam berishga, ularga malakali shoshilinch birinchi tibbiy xizmat ko’rsatish usullarini mukammal egallab olishlari maqsadga muvofiqdir.
Aksariyat hollarda zilzila bo’lib o’tgandan so’ng xavf to’g’risidagi tasavvurimiz keyingi zilzilagacha so’nib boradi. Ya’ni, faqat zilzila sodir bo’lganidagina unga tayyorgarlik ko’rish, ma’lum chora-tadbirlarni amalga oshirish to’g’risida o’ylab qolamiz. Vaholanki, O’zbekiston zamini yuqori seysmik faollashgan zonada bo’lganligini e’tiborga olgan holda zilzila to’g’risida aholiga etarli ma’lumot berishning o’zi shu xavfning oldini olish borasida bajarilishi lozim bo’lgan tadbirlarga katta hissa qo’shishga olib keladi.
Muammoning muhimligiga O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov ham e’tibor berib “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” kitobida shunday yozadilar: “O’zbekiston seysmik jihatdan faol zonada joylashgan bo’lib, tabiiy falokatlarning achchiq oqibatlarini bir necha bor boshdan kechirgan. Shu sababli olib borilayotgan tadqiqotlarning etakchi yo’nalishlaridan biri seysmologiya va inshootlarning zilzilaga bardoshligi bo’yicha nazariy va amaliy ishlar hisoblanadi”.
Shu maqsadda zilzilaning yuzaga kelish sabablari, tarixi va hozirgi vaqtdagi geografik o’rni to’g’risida batafsil ma’lumot beramiz.
Avvalo, zilzilaning yuzaga kelish sabablari turlicha bo’lib, hozirgi vaqtda mukammal o’rganilgan. Lekin zamonaviy ilm-fan taraqqiyoti qachon, qaerda, qanday kuchlanishda yer silkinishi bo’ladi, degan savolga hamon to’liq javob berolmayapti. Muammoning o’ziga yarasha ob’ektiv sir-sinoati va hali-hamon mavhum tomonlari mavjud. O’ylaymizki, bu savollarga XXI asrda albatta javob topiladi.
Yerning paydo bo’lishi va uning rivojlanish bosqichlari bilan, albatta, yer silkinishlari uzviy bog’liqdir. Yer bo’laklarining harakati tufayli zilzilalar bo’lgan va hozirgi vaqtda ham bo’lib turibdi. Yerning litosfera bo’laklari va muhim seysmik zonalari xaritasiga nazar solsak ularning deyarli ustma-ust tushishini ko’ramiz.
Buning sababi nimada?
Asosiy sabab, yer bloklari bo’lingan joylarda (okean o’rta tog’liklari va quruqlik bloklari tutashgan joylarda) keskin yer harakati bo’lganligi uchun, shu joylarda yer tebranishi kuzatiladi. Yer bloklari harakatining sabablari murakkab jarayon bo’lib, ular yer ichkarisidagi qovushqok issiq modda (mantiya)ning harakatidan, yer aylanma harakati natijasida hamda issiqlik konveksiyasi natijasida, okean va tog’liklarda yer ichki moddalarining yuqoriga oqib chiqishi va boshqa omillar natijasnda sodir bo’ladi.
Vatanimiz hududlarida esa nisbatan harakatchan tog’lar joylashgani uchun seysmik holat faol hisoblanadi. Yuqorida qayd qilingan bloklardan Hindi-Xitoy plitasi Evrosiyo plitasi bilan to’knashgan joyda Tyan-shan va Pomir tog’lari vujudga kelgan. Hozirgi zamon yer harakatlari bu joylarda keskin va faol bo’lgani uchun shu maydonlarda yer qimirlashlari nisbatan ko’proq uchraydi.
Ilmiy ma’lumotlarga asoslanadigan bo’lsak, seysmik faollik kuzatiladigan joylarda zilzilalar ma’lum qonuniyat asosida bo’lib, o’z davriyligiga ega ekanligiga guvoh bo’lamiz. Halokatli zilzilalar vohada har 100 yilda bir marta bo’lishi olimlar tomonidan aniqlangan. Toshkent zilzilasining dahshati hali ko’pchilik aholining yodidan ko’tarilganicha yo’q.