O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Mahsulot  ekologik  xayotiy  davrini  baholash  bosqichlari. 
Mahsulot ekologik xayotiy davrini baholash bir nеcha bosqichlarda amalga 
oshiriladi. Uning asosiy bosqichlariga quyidaagilar kiradi: 
-  foydali qazilmalarni qazib olish jarayoni; 
-  enеrgiya va xom ashyoni egallash (olish); 
-  yog’och rеsurslaridan foydalanish; 
-  suv va enеrgiyadan foydalanish; 

---

 
114 
-  tashish  va  u  bilan  bog’liq  bulgan  atrof-muxit  uchun  xavflar  yoki 
rеsurslardan foydalanishning samaradorligi; 
-  mahsulotni  ishlab  chiqarish  jarayonida  atrof  -  tabiiy  muxitga  turli 
chiqarmalar; 
-  xavfli substantsiyalarni ishlab chiqarish; 
-  yakuniy mahsulot istе'moli jarayonida yuzaga kеlishi mumkin bulgan 
xavflar; 
-  chiqindilardan qayta foydalanish, qayta davrlashtirish va chiqindilarni 
joylashtirish. 
Mahsulot  ekologik  xayoti  taxlili  mahsulot  ekologik  balansini  tuzish 
bilan  yakunlanadi.  Bunday  balansni  tuzishda  korxonaning  atrof  tabiiy 
muxitga tuzilmaviy aralashuvi quyidaagicha taqiq etiladi: 
- maydonlardan foydalanish, foydalanish turi va intеnsivligi; 
- imorat qurmoq, qurinishi va shakli, qurilayotgan еrga ta'siri; 
-  еr      qazish      ishlari,      ishlab      chiqarish      va      ma'muriy      binolarni   
qurishda.    
- kommunikatsiyalarga qushishda; 
- asosiy vositalar; 
- ombor zaxiralari; 
-  atrof  tabiiy  muxitga  uzoq  muddatli  salbiy  ta'sir  kursatish  (masalan, 
tuproqning og’ir mеtall tuzlari bilan ifloslanishi). 
Korxonalar 
tomonidan 
atrof-muxitga 
bulayotgan 
ta’sirni 
uranishnimiz  lozim.  Tojikiston  alyuminiy  zavodining  atmosferaga 
chiqarayotgan  zaharli  chiqindilari  nafaqat  ushbu  qo`shni  mamlakatning 

---

 
115 
korxonaga  yaqin  joylashgan  tumanlari,  balki  Surxondaryo  viloyati  aholisi 
va atrof-muhitga ham salbiy ta`sir ko`rsatmoqda. 
 "Ekosan" ekologiya va salomatlik xalqaro tashkilotida bo`lib o`tgan 
uchrashuvda  ana  shu  haqda  so`z  bordi.    Olimlar  tomonidan  o`tkazilgan 
tadqiqotlar  shuni  ko`rsatdiki,  mazkur  zavodning  havoga  chiqarayotgan 
zaharli  chiqindilari  Surxondaryo  viloyatining  Sariosiyo,  Uzun  va  Denov 
tumanida  murakkab  ekologik  vaziyatni  yuzaga  keltirmoqda.  Bu  aholi 
salomatligiga  o`ta  salbiy  ta`sir  ko`rsatayotgani  haqida  gapirildi.  Zavod 
chiqindilarining  ta`sir  hududida  joylashgan  tumanlarda  endokrin  va 
immunitet  tizimlari,  qon  va  qon  hosil  qiluvchi  organlar,  oshqozon-ichak 
yo`li,  nafas  olish  organlari,  qon  aylanish  tizimi  kasalliklari  ro`yxatga 
olinmoqda.  
Bundan 
tashqari, 
qishloq 
xo`jaligiga 
ham 
sezilarli 
zarar 
etkazilmoqda.  Buning  natijasida  chorva  mollari  soni,  anor  va  uzum 
etishtiriladigan  maydonlar  ancha  kamayib  ketdi.  Boshqa  qishloq  xo`jalik 
ekinlari ham  zararlanmoqda. Sanitariya, gigiena va kasb kasalliklari ilmiy 
tadqiqot  institutining  ma`lumotlariga  qaraganda,  Sariosiyo  tumanidan 
olingan  tuproq  namunalarida  ftorli  birikmalar  tarkibi  ruxsat  etiladigan 
darajadan  27  marta  ortiq.  Shuningdek,  aholi  iste`mol  qilayotgan  qishloq 
xo`jalik mahsulotlari tarkibida ham ftoritlar ko`rsatkichi ancha yuqori. 
Mintaqada  yuzaga  kelgan  o`ta  murakkab  vaziyat  yaqin  vaqt  ichida 
yanada  yomonlashishi  mumkinligi  ta`kidlandi.  Ommaviy  axborot 
vositalarining  ma`lumotlariga  ko`ra,  Rossiyaning  "Russkiyalyuminiy" 
ochiq  aktsionerlik  jamiyati  bilan  Tojikistondagi  alyuminiy  zavodining 

---

 
116 
ishlab chiqarish quvvatini kengaytirish, yana bitta shunday korxona barpo 
etish  to`g`risida  memorandum  imzolangan.  Ushbu  rejalar  amalga 
oshadigan  bo`lsa,  Tojikistonda  alyuminiy  ishlab  chiqarish  2004  yilga 
nisbatan ikki baravar oshadi va yiliga 700-800 ming tonnani tashkil etadi. 
Bu  esa,  o`z  navbatida,  inson  va  atrof-muhit  uchun  zararli  ftorli  vodorod 
chiqindilarining ko`payishiga olib kelishi mumkin.  
Mutaxassislarning  fikricha,  alyuminiy  ishlab  chiqarish  natijasida 
havoga  chiqariladigan  qo`shimcha  zaharli  chiqindilar  busiz  ham  ancha 
zaiflashgan  mintaqa  ekotizimi  muvozanatini  buzadi.  Bu  esa  atrof-muhit, 
shu  jumladan  o`simlik  va  hayvonot  olami  uchun  fojiali  oqibatlarga  olib 
kelib, aholi salomatligiga ta`sir qiladi. 
Tadbirda  muammoni  hal  qilish  yo`llari  xususida  fikr  almashildi. 
Ishtirokchilar bu borada yangi alyuminiy zavodi qurilishidan voz kechish, 
zavodda zamonaviy tozalash texnologiyalarini keng joriy etish, chiqindilar 
ta`sirini  baholash  bo`yicha  chora-tadbirlarni  amalga  oshirish  kabi  qator 
takliflarni bildirdi.  
Shu  bilan  birga,  uchrashuvda  Surxondaryo  viloyati  va  Tojikiston 
hududining  iqlim,  geografik  va  meteorologik  sharoitlari  hisobga  olingan 
holda,  alyuminiy  zavodi  uchun  atmosferaga  chiqindi  chiqarishning  yo`l 
qo`yilishi  mumkin  bo`lgan  me`yoriy  ko`rsatkichlarini  ko`rib  chiqishning 
ilmiy  asoslarini  ishlab  chiqish  bilan  shug`ullanadigan  ekspert  guruhini 
tashkil etish ham taklif etildi.