O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “ davlatiy moliya

7. Ilmiy munozara: “soliq yig„iluvchanligi”mi yoki “soliqlar 
undiriluvchanligi” 
Mustaqillik yillarida, barcha sohalarda bo‗lgani kabi, o‗zbek iqtisodiyot ilmi 
ham juda katta yutuqlarga erishgani hech kimga sir emas. Bu to‗g‗rida qancha 
gapirsak, shuncha arziydi. Biroq, bu jarayon ba‘zi hollarda ayrim nuqsonlardan 
xoli bo‗lmayotir. Jumladan, ilmiy aylanma (oborot)ga bilib-bilmasdan, sezib-
sezmasdan yoki oxir-oqibatini puxta o‗ylamasdan yangi so‗z yoki iboralarning 
kiritilayotganligi va afsuski, buning odat tusiga kirib qolayotganligi ana shunday 
salbiy holatlardan biri hisoblanadi. Bu masalada, ayrim hollarda, ―Har kallada – 
har xayol‖ yoki ―Mulla bilganini o‗qiydi‖ kabi printsiplar ustuvorlik qilmoqda. 
Shuningdek, mustaqilligimiz keng yo‗l ochib bergan fikrlar xilma-xilligi ham 
o‗rinsiz su‘istemol qilinmoqda. Eng ajablanarlisi shundaki, ba‘zi joylarda, ilmiy 
aylanmaga yangi so‗z yoki iborani kiritib yuborganidan ―muallif janoblari‖ning 
o‗zi ham bexabar?! 
―Nega bu narsa bunday deb ataldi? Buning sabablari nimalardan iborat? 
Uning shunday atalishiga xizmat qiluvchi qanday asoslaringiz bor?‖, degan o‗rinli 
savollarga argumentimiz, ―he‖ yo‗q, ―be‖ yo‗q, ―Bizningcha, shunday bo‗lishi 
kerak!‖dan nariga o‗taolmayapmiz. Zo‗rg‗a (deyarli ovoz chiqarmasdan) shu fikrni 
aytib, ―taqa-taq‖ to‗xtab qolayapmiz. Va hatto, ―Bunday atalmasa, unda qanday 

---

64 
atalishi kerak?‖, degan savolga savol bilan javob berishdan ham o‗zimizni tiyib 
turaolmayapmiz. 
Ilmiy aylanmaga ixtiyoriy ravishda ishlatilayotgan so‗z yoki ibora tegishli 
jarayon yoki hodisani ifodalashga arziydimi yoki yo‗qmi, buni o‗ylab ham 
ko‗rayotganimiz yo‗q. O‗zgalar u yoqda tursin, hatto otamiz o‗zbek tili va 
adabiyoti bo‗yicha mutaxassis bo‗lib, filologiya fanlari doktori ilmiy darajasiga va 
professor ilmiy unvoniga ega bo‗lsa-da, ul zotdan ―Men mana shu jarayonni 
o‗zbek tilida shunday deb atadim. Shu to‗g‗rimi?‖, deb so‗rashni o‗zimizga ep 
bilmayapmiz. Bu masalada otamizga ham, o‗ziga xos tarzda, ―dars‖ berayapmiz. 
Yuqoridagi tartibda ―kuyib-pishish‖imizning sababi shundaki, keyingi 
paytlarda soliqlar va soliqqa tortish masalalariga bag‗ishlangan kitoblar, maqolalar, 
avtreferatlar, dissertatsiya ishlari va h.k.larda, jumladan, ―soliq yig‗iluvchanligi‖ 
iborasi tez-tez ishlatila boshlandi. Talabalarga o‗qilayotgan ma‘ruzalarda ham shu 
iborani qo‗llash odatiy (ommaviy) tus olmoqda. Shunisi ajablanarliki, bu iboraning 
negizida, odatda, nima yotishi mumkinligini, u ishlatilayotgan paytda aslida nima 
nazarda tutilayotganligini uni qo‗llovchilar zig‗ircha ham o‗ylab ko‗rayotganlari 
yo‗q.
Hech narsani o‗ylamasdan, go‗yo o‗z-o‗zidan shunday bo‗lishi kerakdek, 
elementar tartib-qoidalarni e‘tiborga olmasdan, ilmiy mas‘uliyat va javobgarlikni 
his etmasdan tomdan tarasha tushgandek (bulardan-da kuchliroq, ta‘sirchanroq va 
―tarsaki‖ xarakteriga ega bo‗lgan so‗zlarni ishlatishdan o‗zimizni zo‗rg‗a tiyib 
turibmiz) bu iboraning o‗zbek iqtisodiy adabiyotida kim tomonidan ilmiy 
aylanmaga 
birinchi 
marta 
qo‗llanganligi va kimlar unga ―hamdard‖ 
bo‗layotganligini aytmay turaylik-u (bu o‗rinda o‗zbekchilik qilayotgan bo‗lsak-
da, gap, albatta, o‗z egalarini topishiga ishonchimiz komil), lekin uning keyingi 
ayrim 
―ilm shaydolari‖ tomonidan o‗rinsiz ravishda ―bayroq‖ qilib 
ko‗tarilayotganligi, bizningcha, tashvishli holdir. Chunki ilm daryosi, aslida, oddiy 
(tabiiy) daryolardan farqli o‗laroq, faqat toza, zilol suvlardan iborat bo‗lib, 
bulg‗anmasligi lozim. Aks holda, undan ―zaharlanish‖ epidemiya tusini olganligi 
uchun, uni davolash oson kechmaydi. Bundan tashqari fanimiz taraqqiyoti 
taqdiriga befarq qarash huquqiga ega emasligimiz, bu masalada oddiy 
―tomoshabin‖ bo‗lib o‗tirish-ning bizga to‗g‗ri kelmasligi, bu borada ―Sen menga 
tegma, men senga tegmayman‖ printsipining tabiatimizga mutlaqo zidligi va uning 
o‗ta xavfli ekanligi, o‗z vaqtida munosabat bildirmasak, o‗zgalarga sherik bo‗lib, 
o‗zimizning ham ―gunoh-u azim‖ga qolishimizning tayinligi va h.k.lar bizning 
ushbu ―qadam‖ni tashlashga undadi.
Soliq to‗lovchilar (bu erda ularning qanday, ya‘ni yuridik yoki jismoniy 
shaxs ekanligi printsipial ahamiyatga ega emas) ixtiyoridan soliq summalarini 
byudjetga (bu o‗rinda byudjet tizimining qaysi bo‗g‗ini to‗g‗risida gap 

---

65 
ketayotganligi masalaning mohiyatiga mutlaqo ta‘sir ko‗rsatmaydi) o‗tkazilishi 
yoki olinishi bilan bog‗liq bo‗lgan jarayon Ona tilimizda – o‗zbek tilida – nima deb 
atalishi kerak? Bu o‗rinda qaysi ibora jarayonning ma‘no-mazmuni va mohiyatini 
o‗zida to‗g‗ri va to‗liq aks ettiradi? ―Soliq yig‗iluvchanligi‖mi yoki ―soliqlar 
undiriluvchanligi‖? Nahotki, ―soliqchi‖ning bu boradagi xatti-harakati ―bog‗cha 
opa‖ning xatti-harakati bilan bir xil bo‗lsa? Axir soliqlar xonada sochilib yotgan 
o‗yinchoqlar emaski, yig‗ishtirilib, uning savatchasiga solib qo‗yilsa?! 
Ortiqcha hech narsaga e‘tibor bermay yuqoridagi jarayonni ifodalash uchun 
asossiz ravishda ayrim mualliflar tomonidan ishlatilgan va hanuz ishlatilayotgan 
―soliq yig‗iluvchanligi‖ iborasi Ona tilimizning e‘tirof etilgan qoidalariga rioya 
qilib va gap ketayotgan iqtisodiy jarayonning mazmun-mohiyatini to‗g‗ri idrok 
etgan holda tahlil qilinsa, bizningcha, undan quyidagi xulosalarning kelib chiqishi, 
tabiiy: 
1. Soliq to‗lovchilar ixtiyoridan soliqlarning (bitta soliqni emas!) 
summalarini byudjetga olish (o‗tkazish) bilan bog‗liq bo‗lgan jarayonni o‗zbekcha 
ifodalashda ―soliq yig‗iluvchanligi‖ iborasi to‗g‗ri ishlatilgan deb sun‘iy ravishda 
qabul qilinganda ham uni asosli deb bo‗lmaydi. Chunki ―soliq yig‗iluvchanligi‖ 
iborasi ishlatilayotgan paytda ham aslida gap bitta soliqning yig‗iluvchanligi 
xususida ketayotgani yo‗q va aksincha, barcha soliqlar yig‗iluvchanligi to‗g‗risida 
ketmoqda. Shu bois oddiygina, yuzaki va hatto sirtdan qarasangiz ham ―soliq 
yig‗iluvchanligi‖ bilan ―soliqlar yig‗iluvchanligi‖ iboralari o‗rtasida barobarlik 
belgisini qo‗yib bo‗lmaydi. Sababi: birinchi ibora birlikda bo‗lsa, ikkinchi ibora 
ko‗plikdadir; 
2. 
Iqtisodiy 
adabiyotlarimizda 
―soliq 
yig‗iluvchanligi‖ 
iborasi 
ishlatilganligining o‗zi, aniqlilik nuqtai-nazaridan, noto‗g‗ri. Chunki u, ma‘lum 
ma‘noda, mavhum hisoblanadi va bu erda gapning aniq ravishda nima to‗g‗risida 
ketayotganligini aniqlab bo‗lmaydi. Bu o‗rinda ―Gap soliq to‗g‗risida ketayapti-
ku?!‖, deyish o‗zining ma‘nosiga ega emas. Chunki gap bu variantda, odatda, aniq 
bir soliq to‗g‗risida ketishi lozim. Shu bois yuqoridagi tarzda e‘tiroz bildirilganda 
―Gap qaysi soliq to‗g‗risida ketayapti?‖, degan savolning qo‗yilishi, tabiiy. Agar 
gap u yoki bu konkret soliqning yig‗iluvchanligi xususida ketayotgan bo‗lsa, uni, 
ustozimiz va ustozimizning ustozlari aytganidek, o‗z nomi bilan atash zarur. Bu 
ibora to‗g‗ri deb hisoblangan taqdirda ham (aslida esa bunday bo‗lishi mumkin 
emas) u faqat va faqat alohida olingan soliq turlariga nisbatan alohida tarzda emas, 
balki birgalikda ishlatilishi mumkin. Masalan, ―daromad solig‗i yig‗iluvchanligi‖, 
―qo‗shilgan qiymat solig‗i yig‗iluvchanligi‖, ―aktsiz solig‗i yig‗iluv-chanligi‖, ―er 
solig‗i yig‗iluvchanligi‖, ―mol-mulk solig‗i yig‗iluvchanligi‖ va h.k. tarzida. Agar 
gap barcha soliqlarning yig‗iluvchanligi xususida ketayotgan bo‗lsa (yuqoridagi 
variantda buning aynan shunday ekanligi mutlaqo aniq), u holda hech bo‗lmaganda 

---

66 
―soliq yig‗iluvchanligi‖ iborasi emas, balki ―soliqlar yig‗iluvchanligi‖ iborasi 
ishlatilishi darkor; 
3. O‗zbek tilidagi ―yig‗iluvchanlik‖ va ―undiriluvchanlik‖ so‗zlari sinonim 
so‗zlar sifatida e‘tirof etilganda ham bu erda bir so‗zning o‗rniga ikkinchisini 
ishlatishning iloji yo‗q. Bu erda muammoni hal etish borasida ―Unday desak ham, 
bunday desak ham bo‗laveradi‖ tarzida ish tutishni ilmiy fojea sifatida qaramoq 
lozim. Aslida bu o‗rinda, ―yig‗iluvchanlik‖ va ―undiriluvchanlik‖ so‗zlarini har 
qanday joyda ham ishlatilishi mumkin bo‗lgan bir xil ma‘nodagi so‗zlar sifatida 
qarovchilar ―O‗zbek tilida nega bir xil ma‘noni anglatuvchi turli ko‗rinishdagi 
sinonim so‗zlar ishlatiladi? Buning sabablari nimalardan iborat?‖ va shunga 
o‗xshash h.k. savollarga javob topib, undan so‗ng ularni ishlatsalar maqsadga 
muvofiq bo‗lur edi. Nima demoqchi ekanligimiz o‗quvchiga tushunarli bo‗lishi 
uchun birgina misol keltiraylik: ―yuz‖, ―bet‖, ―aft‖, ―bashara‖, ―chehra‖ kabi 
so‗zlar sinonim so‗zlar hisoblanib, ular faqat jonli predmetlarga (masalan, 
insonlarga) nisbatan ishlatilishi mumkin. Agar gap kitob to‗g‗risida ketayotgan 
bo‗lsa, yuqoridagi so‗zlardan faqat bittasini, ya‘ni ―bet‖ni ishlatish o‗rinli. 
Masalan, kitobning 41-beti. Bu o‗rinda ―kitobning 41-yuzi‖, ―kitobning 41-afti‖, 
―kitobning 41-basharasi‖ va ―kitobning 41-chehrasi‖ degan iboralarni ishlatish, 
ko‗rib turganingizdek, o‗ziga xos tarzdagi savodsizlik alomatidir; 
4. Soliqlarga nisbatan ―soliq yig‗iluvchanligi‖ ibora-sining o‗rniga ―soliqlar 
undiriluvchanligi‖ iborasini ishlatishning maqsadga muvofiqligini isbotlovchi yana 
bir boshqa oddiygina dalil mavjud. O‗zbek tilida biror bir narsani yig‗ishtirib olish 
to‗g‗risida gap ketganda gapning nima to‗g‗risida ketayotganligi va joyiga qarab 
uning shakli o‗zgarib boradi. Masalan, etishtirilgan paxta hosilini yig‗ib olish 
to‗g‗risida gap ketganda – ―Paxta terib olindi‖; ishkomdagi uzum, polizdagi 
qovun-tarvuz yig‗ishtirib olinganda – ―Uzum, qovun-tarvuz uzildi‖; yong‗oq 
daraxtidagi yong‗oq yig‗ishtirilganda esa – ―Yong‗oq qoqildi‖; erdagi kartoshka 
yig‗ishtirilganda – ―Kartoshka qazib olindi‖ deyiladi. Hech bo‗lmaganda, mana 
shu oddiy holatdan kelib chiqilganda, soliqlarning summalari yig‗ishtiriladigan 
bo‗lsa (soliqlarning o‗zi yig‗ishtirilmaydi), unda bu jarayonning nomi nima deb 
atalishi kerak? Axir soliq summalari dasturxon ustida sochilib yotgan qand-qurs 
yoki tovuqlar katagidagi tuxumlar emaski, yig‗ishtirib olinsa?!; 
5. Soliq to‗lovchilardan soliq summalarini ―yig‗ishti-rib‖ olish masalasida 
ham Ona tilimizning nihoyatda boyligi o‗z aksini topgan. Bu jarayonni ifodalovchi 
so‗z Ona tilimizda mavjud. Soliq to‗lovchilardan soliq summalari ko‗rinishidagi 
mablag‗larning byudjetga olinishi (o‗tkazilishi) bilan bog‗liq bo‗lgan jarayon soliq 
summalarini undirish deyiladi. Shuni hisobga olgan holda tegishli joylarda ―soliq 
yig‗iluvchanligi‖ deb emas, balki ―soliqlar undiriluvchanligi‖ iborasini ishlatish 
kerak; 

---

67 
6. ―Soliq yig‗iluvchanligi‖ iborasini ilmiy aylanmaga kiritishda ―jonbozlik‖ 
ko‗rsatgan ilm ahlining ayrim vakillari bunday xulosaga kelishda, eng avvalo, rus 
tilidagi ―sobiraemost nalogov‖ iborasiga e‘tibor berganliklari va uni o‗z 
qarichlarini hisobga olib (buni o‗zlarining bilimlilik darajasidan kelib chiqqan 
holda deb o‗qing) tarjima qilganliklari aniq. Shunday bo‗lishiga qaramasdan, 
afsuski, bu iborani o‗zbek tiliga tarjima qilishning uddasidan ham 
chiqaolmaganliklari yaqqol ko‗rinib turibdi. Rus tilidagi ―sobiraemost nalogov‖ 
degan ibora o‗zbek tilida ―soliq yig‗iluvchanligi‖ deb tarjima qilinmaydi. 
Sizningcha bo‗lgan taqdirda ham bu iborani ―soliq yig‗iluvchanligi‖ deb emas, 
balki ―soliqlar yig‗iluvchanligi‖ deb tarjima qilish lozim edi. Yoki, Sizning 
nazaringizda, ―sobiraemost nalogov‖ bilan ―sobiraemost naloga‖ iboralari o‗rtasida 
farq yo‗qmi? Undan tashqari, rus tilida ―sobiraemost naloga‖ degan ibora o‗zini 
―Savodliman‖, deb hurmat qiluvchilar tomonidan ishlatilmaydi. Uning o‗rniga gap 
alohida olingan qaysi soliq haqida ketayotganligiga qarab, masalan, ―sobiramost 
podoxodnogo naloga‖, ―sobiraemost naloga na dobavlennuyu stoimost‖, 
―sobiraemost aktsiznogo naloga‖ va h.k. shakllarda ishlatiladi; 
7. O‗zbek tilida ―soliq yig‗iluvchanligi‖ iborasining ilmiy aylanmaga kirib 
kelishida yuqorida qayd etilgan ―ilm shaydolari‖ tomonidan rus tilidagi ―sbor 
nalogov‖ jumlasiga e‘tibor berilganligi ham sir emas. Afsuski, ular o‗ylaganlaridek 
bu jumla ham o‗zbek tilida, ma‘no-mazmun va mohiyat jihatidan (so‗zma-so‗z 
emas), ―soliq yig‗ish‖ yoki ―soliqlarni yig‗ish‖ deb emas, balki ―soliqlarni 
undirish‖ shaklida tarjima qilinadi;