O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt kimyо-tеxnologiyаsi instituti

Jihozlar: Hajmi 250 ml bo‘lgan kimyoviy stakan, muz va tuz aralashmasi, nutch filtri, probirkalar, shisha tayoqcha.
Ishni bajarish tartibi: Hajmi 250 ml bo‘lgan kimyoviy stakanga yaxshilab maydalangan atsetanilid solib ustiga 30 ml sulfat kislota quying. Ularni tiniq eritma hosil bo‘lguncha to‘xtatmasdan aralashtirib turing. Eritma harorati 25⁰C dan oshib ketmasin. Aks holda atsetanilid gidrolizga uchraydi. Eritmali stakanni muz va tuz aralashmasi solingan idishga (hammomga) joylang va 2⁰C gacha soviting. Ustiga hamma nitrat kislotani qolgan sulfat kislota bilan birga jadal aralashtirib asta-sekin qo‘shing. Bu paytda reaksion aralashma harorati 10⁰C dan oshib ketmasligi kerak, aks holda 2-nitrobirikma hosil bo‘lishi kuzatiladi. Hamma kislota qo‘shib bo‘lingach aralashtirishni yana 30 minut davom ettiring va aralamani soviq joyda 0,5 – 1 soatgacha qoldiring. Alohida stakanda 35 g maydalangan muzni 35 ml suv bilan aralashtiring va unga darhol reaksion aralashmani qo‘shing. n-Nitroanilin cho‘kmaga tushadi. Cho‘kmani filtrlang. Muzdek suv bilan 2-3 martta yuving. Unum 16 g. Toza atsetanilid spirtdan qayta kristallab olinadi: sariq rombik prizmalar ko‘rinishida bo‘ladi. T_suyuq=215⁰S.

4-nitroatsetanilidni tozalamasdan keyingi tajribaga, 4-nitroanilin sinteziga ishlatsangiz bo‘ladi.

Nazorat savollari

1. 
   Nitrobirikmalarning umumiy formulalarini yozing.
   
2. 
   4-Nitroatsetanilid olishning uch xil usulini taklif eting.
   
3. 
   4-Nitroatsetanilid sintezi jarayonini ketma-ketligini gapirib bering.
   
4. 
   4-Nitroatsetanilid sintezining reaksiya tenglamasini yozing.
   
5. 
   4-Nitroatsetanilid sintezida yana qanday mahsulotlar xosil bo‘ladi
   
6. 
   4-Nitroatsetanilidni anilindan to‘g‘ridan-to‘g‘ri olish mumkinmi? javobingizni izoxlang.
   

DIАZО-VА АZОBIRIKMАLАR

Аrоmаtik diаzо- vа аzоbirikmаlаrning tuzilishidа – N=N-guruh ishtirоk etаdi. Аgаr – N=N- guruh fаqаt birikmа qоldig’i bilаn bоg’lаngаn, ya’ni Аr-N=N-Аr bo’lsа, bundаy birikmаlаr аzоbirikmаlаr, аgаr bu ikki vаlеntli qоldiqning bir vаlеntligi аrоmаtik, ikkinchi vаlеntligi аnоrgаnik birikmа qоldig’i bilаn bоg’lаngаn, ya’ni Ar – N = N – X (X=-Cl, -Br, -J, -SO₃H, -NO₂, -OH, -ONa vа bоshqаlаr) bo’lsа, bundаy birikmаlаrgа diаzоbirikmаlаr dеyilаdi.

Azobirikmalarning ko‘pchiligi bo‘yagich moddalardir. Bo‘yagichlar qanday maqsadlarda ishlatilishiga qarab to‘g‘ri bo‘yagich va kub bo‘yagichlarga bo‘linadi.