O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mаxsus tа`lim vаzirligi tоshkеnt to’qimаchilik vа еngil sаnоаt instituti

2. ” Ilmiy menejment ” maktabi, F. Teylor ta'limotining mazmuni va
mohiyati
"Ilmiy menejment"
maktabi XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida
Amerikada shakllana boshlagan. Bu maktab boshqacha nom bilan, ya'ni
"boshqaruvning mumtoz maktabi" deb ham yuritilgan. Bu maktab ibtidosida
amerikalik muhandis va ixtirochi F. Teylor (1856-1915) turgan edi. Uning
nazariyasi keyinchalik "Teylorizm" degan nom olgan. U yaratgan tizim esa
ishchilarning "siqib suvini olish"ning ilmiy tizimi deb atalgan.
F. Teylor ta'limotining asosiy mazmuni-yollanma ishchilar unumdorligini
oshirishda g'oyatda va maqbul usullarni izlashdir.
Uning printsiplariga binoan:
·
mehnatning har bir jarayoni, uning ko'lami va ketma-ketligi aniq puxta
ixtisoslashtirilishi shart;
·
har bir mehnat turi qat'iy vaqt oralig'ida taqsimlanishi lozim;
·
har bir mehnat jarayoni va hatto har bir harakat puxta ishlab chiqilgan
qoidalarga bo'ysundirilgan bo'lishi kerak;
·
uqoridan belgilab berilgan ish usullari va qoidalarni bajarish uchun doimiy
talabchan nazorat amalga oshirilishi lozim;
·
ishchilar malakasi va saviyasiga qarab joy-joyiga qo'yilishi shart;
·
boshqaruvchi bilan boshqariluvchi mas'uliyatini aniq belgilash va
vazifalarini to'g'ri taqsimlash shart.
F. Teylorning mehnatni tashkil etish va uni boshqarish borasidagi takliflari
ishlab chiqarishga tadbiq etilganda mehnat unumdorligi ikki baravar (100%)ga
o'sishiga olib kelgan. Ayniqsa, qo'llagan haronometraj usuli diqqatga sazovordir. F.
Teylor nazariyasiga ko'ra rahbar va mutaxassislarni kam malaka talab qiladigan
ijrochilik mehnatidan va ularga xos bo'lmagan vazifalardan ozod qilish, ishchidan
esa boshliqlarning barcha buyruqlarini hech qanday mulohaza yuritmasdan, biror-
bir shaxsiy tashabbus ko'rsatmasdan aniq hamda tez bajarishni talab qilish kerak

---

15
edi. F. Teylor boshqarishni "aniq qonun va qoidalarga tayanadigan haqiqiy ilm,
shuningdek, nima qilish kerakligini aniq bilish va uni puxta hamda arzon usulda
bajarish san'ati" deb baholagan.
Shunday qilib, F. Teylor "boshqaruvning mumtoz maktabi"ni yaratishga
asos soldi. U yaratgan boshqaruv maktabi faqat Amerikada emas, balki Evropaning
boshqa mamlakatlarida ham turli nazariya va oqimlar ko'rinishida rivojlanib bordi.
F. Teylorning zamondoshi va ishining davomchisi amerikalik iqtisodchi G.
Emerson mehnatni ilmiy tashkil qilish bo'yicha yirik mutaxassislardan bo'lib, u
boshqarish va mehnatni tashkil qilishning kompleks, sistemali tizimini ishlab
chiqqan. Uning "Mehnat unumdorligining 12 printsipi" nomli asarida yoritilgan.
G. Emerson ilmiy boshqaruv printsipini mohiyatiga ko'ra quyidagi ketma-
ketlikda bayon qilgan.
1. Aniq qo'yilgan maqsad va g'oyalar.
2. Oqil, sog'lom fikr.
3. Jozibali, e'tiborli mahsulot.
4. Intizom.
5. Xodimga nisbatan adolatli bo'lish.
6. Tezkor, ishonchli, to'liq, aniq va muntazam hisob-kitob.
7. Dispetcherlash.
8. Me'yorlar va jadvallar.
9. SHaroit bilan ta'minlash.
10. Operatsiyalarni me'yorlash.
11. Standart yo'riqnomalarni tayyorlash.
12. Unumdorlikni rag'batlantirish.
Ko'rinib turibdiki, G. Emersonning diqqat-e'tiborida, eng avvalo ikki, ya'ni
aniq qo'yilgan maqsad va g'oya, shuningdek oqilona fikr turibdi. G. Emerson
ishchining ish vaqtida bajaradigan harakatlarini o'rganib, ishchiga beriladigan ish
xajmi normalarini, ishni bajarishning ortiqcha, unumsiz harakatlarini bartaraf
etuvchi eng muvofiq usullarini ishlab chiqdi.

---

16
Bunda masalan, nisbiy ish haqining maxsus tizimi oqilona fikr asosida
qo'llanilib, unga ko'ra berilgan normani bajargan ishchilarga tarif stavkalari va
koeffitsientlari oshirilar (8-band), uni bajara olmagan ishchilarga esa stavkalari 20-
30% pasaytirilib, jarima solingan. Shu bilan birga berilgan vazifani yuqori darajada
bajarilishi uchun sharoit ham yaratilgan.