k
=T
r
-T
m
Bu yerda:
YaF
k
— XYuSning yalpi foydasi;
81
T
r
— tovariar, mahsulotlar, ishlar va xizmatlami realizatsiya qilishdan olingan
tushum;
T
m
— sotilgan tovariar, mahsulotlar va xizmatlaming tannarxi.
SOF
k
= Ya
k
- ТХ – BX
Bu yerda: SOF
k
— XYuSning sotuvdan olgan foydasi;
Ya
k
— XYuSning yalpi foydasi;
TX — tijoriy xaraxatlar;
BX — boshqaruv xarajatlari.
STF
k
= SOF
k
+ BD – BX
Bu yerda: STF
k
— soliqqa tortilgunga qadar XYuSning foydasi;
SOF
k
— XYuSning sotuvdan olgan foydasi;
BD — boshqa daromadlar;
BX — boshqa xarajatlar.
SF
k
= STF
k
- FOS
Bu yerda: SF
k
— XYuSning sof foydasi;
STF
k
— soliqqa tortilgunga qadar XYuSning foydasi;
FOS — foydadan olingan soliq.
Foydadan
soliqlar
va
boshqa
majburiy
to'lovlar
to'langanidan
so'ng
uning
qolgan
qismi
XYuS
tomonidan
mustaqil
ravishda
taqsimlanadi
va
foydalaniladi.
Foydaning
bu
qismi
investitsion,
ishlab
chiqarish
va
ijtimoiy
xarakterdagi
ehtiyojlarga
sarflanishi
mumkin.
Uni
taqsimlash
jarayonida,
albatta,
XYuSning
kapital
quyilmalarga
bo'lgan
ehtiyoji
hisobga
olinmog'i
lozim.
Shuning
uchun ham bozor kon’yunkturasini hisobga olgan holda foydadan
ishlab
chiqarishni
rivojlantirish
fondiga
ajratmalarning
miqdori
aniqlanadi
va
ular
kapital
quyilmalar,
aylanma
mablag'lami
ko'paytirish,
ilm
iy-tadqiqot
va
loyiha-konstruktorlik
ishlarini
ta’minlash,
yangi
texnolgiyalarni
joriy
etish
uchun
foydalaniladi.
Foyda hisobidan rezerv fondi ham shakllantiriladi, chunki bozor iqtisodiyoti
sharoitida
ishbilarmonlik
risklaming
darajasi
keskin
82
oshadi.
Bu
fond
har
yillik
ajratmalar
hisobidan
tashkil
qilinadi.
Ajratmalarning
o'lchami
esa
XYuSning
ta’sis
hujjatlariga
muvofiq
belgilanadi.
5.3. Rentabellik va uni oshirish yollari
XYuSning
foydalilik
darajasini
aniqlash
uchun
rentabellik
ko'rsatkichlaridan
foydalaniladi.
Ular
olingan
foyda
summasining
sarf
qilingan
mablag'larga
yoki
realizatsiya
qilingan
mahsulotning
hajmiga nisbati bilan aniqlanadi.
Moliyaviy tahlil jarayonida rentabellikning quyidagi ko'rsatkichlaridan tez-
tez foydalaniladi:
• sotuv (sotish) rentabelligi;
• o'zlik kapitalning rentabelligi;
• aylanma aktivlaming rentabelligi;
• aylanmadan tashqaridagi aktivlaming rentabelligi;
• investitsiyalarning rentabelligi.
Sotuv
(sotish)
rentabelligi
XYuS
sotuvi
(sotishi)ning
hajmida
sof
foydaning
salmog'ini
ko'rsatadi
va
uni
quyidagi
formula
yordamida aniqlash mumkin:
K
rs
= (SF
k
: SH ) x 100%
Bu yerda: K
rs
— sotuv (sotish) rentabelligi;
SF
k
— XYuSning sof foydasi;
SH — XYuSning sotuv hajmi.
O'z
kapitalining
rentabelligi
XYuSning
egalari
tomonidan
investitsiya
qilingan
kapitaldan
foydalanish
samaradorligini
aniqlashga
imkon
beradi.
Odatda
bu
ko'rsatkich
mablag'laming
boshqa
XYuSlarga,
qimmatli
qog'ozlarga
va
depozitlarga
qo'yilishi
imkoniyati
bilan
taqqoslanadi.
Bu
ko'rsatkich
kompaniyaning
egalari
tomonidan
XYuS
qo'yilgan
har
bir
birlik
sof
foydaning
qancha
pulli
birligini
«ishlaganligini»
ko'rsatadi
va
formula
yordamida
quyidagicha hisoblanadi:
83
К
ruk
= (
SF
k
:
0 ‘K
k
) x 100%
Bu yerda:
К
ruk
— XYuS o'zlik kapitalining rentabelligi;
SF
k
— XYuSning sof foydasi;
0 ‘K
k
— XYuSning o'zlik kapitali.
Aylanma
aktivlaming
rentabelligi
aylanma
mablag'lardan
foydalanish samaradorligini ochib beradi va uni quyidagicha aniqlash
mumkin:
К
ram
=
SF
k
:
JA
k
Bu yerda:
K
ram
—
XYuS aylanma aktivlarining rentabelligi;
SF
k
— XYuSning sof foydasi;
JA
k
-
XYuSning joriy (yillik o'rtacha) aktivlari.
Aylanmadan
tashqaridagi
aktivlaming
rentabelligi
ko'rsatkichi
kompaniyaning
asosiy
kapitaliga
nisbatan
XYuSning
yetarli
foyda
hajmini ta’minlash qobiliyatini aks ettiradi. Uni formula yordamida
quyidagicha ifodalasa bo'ladi:
К
rama
= (SF
k
: UMA
k
) x 100%
Bu yerda
:
К
rama
.
—
XYuS
aylanmadan
tashqari
aktivlari
ning rentabelligi;
SF
k
—
XYuSning sof foydasi;
UMA
k
—
XYuSning
uzoq
muddatli
(yillik
o'rtacha)
aktivlari.
Investitsiyalarning rentabelligi koeffitsienti XYuS raqobatbardoshligi va
innovatsionligining eng muhim indikatorlaridan biri hisoblanadi. Uni quyidagi
formula yordamida hisoblash mumkin:
K
ri
= SF
k
: ( 0 ‘K + U M M ) x 100%
Bu yerda:
K
ri
— XYuS investitsiyalarining rentabelligi;
SF
k
— XYuSning sof foydasi;
0 ‘K
— XYuSning o'zlik kapitali;
UMM
—XYuSning
uzoq
muddatli
majburiyatlari.
Rentabellikni
oshirish
yo'nalishlari
om
illam
ing
quyidagi
guruhlari bilan bog'liq:
• foyda summasini ko'paytirish;
• foyda olish uchun xarajatlarning darajasini va resurslami
kamaytirish.
Bu yo'nalishlar har bir XYuSda konkretlashtirilishi va rentabellikni oshirish
84
rezervlarini qidirib topish hamda ulardan foydalanish asosida amalga oshirilishi
mumkin.
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR
• «Ishlab chiqarish xarajatlari» va «ishlab chiqarish chiqimlari»
tushunchalari bir xil ma’noni anglatadimi? Ularning farqli jihatlari
nimalardan iborat?
• Ishlab chiqarish chiqimlarini, dastlab necha guruhga bo'lish
mumkin va ular qanday nomlanadi?
• Aniq yoki amaldagi, haqiqatdagi chiqimlar qanday xarajatlarni o'z ichiga
oladi?
Aniq bo'lmagan, almashgan chiqimlar yoki qo'ldan boy berilgan,
qo'ldan chiqarilgan imkoniyatlar chiqimlari nimalardan iborat?
• XYuSning xarajatlariga uning mohiyatini ifodalovchi qanday
ta’rif
berish
mumkin?
•
«Xarajatlar»
tushunchasi
«tannarx»
tushunchasidan
qanday
farqlanadi?
• XYuS faoliyatining shart-sharoitlari va yo'nalishlariga bog'liq
ravishda xarajatlar qanday guruhlarga bo'linadi?
• Ishlab chiqarish va realizatsiya bilan bog'liq bo'lgan xarajatlar
tarkibiga, odatda, nimalar kiritiladi?
• Ishlab chiqarish va realizatsiya bilan bog'liq bo'lgan xarajatlar
qanday klassifikatsiya qilinishi mumkin?
•
XYuS
umumiy
xarajatlarining
summasidan
iborat
bo'lgan
ishlab chiqarish tannarxining tarkibiga nimalar kiradi?
• Odatda, xarajatlarning klassifikatsiyasi ulaming qanday belgilar
bo'yicha guruhlarga ajratilishini o'z ichiga oladi?
• Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan xarajatlar qanday guruhlatga
klassifikatsiya qilinadi va ularning mazmuni nimalardan iborat?
• Iqtisodiy elementlariga ko'ra xarajatlarni qanday guruhlarga
bo'lish mumkin va ularning tarkibiga nimalar kiradi?
85
• Kalkulyasiya moddalari bo'yicha xarajatlar nimalarga bo'linishi
mumkin?
• To'g'ri (bevosita) xarajatlar va egri (bilvosita) xarajatlarning
o'ziga xos bo'lgan xususiyatiari nimalardan iborat?
• Davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab xarajatlar
qanday turlarga bo'linadi?
• Chiqimlarni kamaytirishning qanday asosiy yo'llari mavjud?
• XYuSning barcha moliyaviy resurslari qanday resurslardan
tashkil topadi?
• XYuSning o'z mablag'lari nimalar hisobidan shakllanadi?
• Moliyaviy bozordan jalb qilinadigan resurslarga nimalar kiradi?
• Qayta taqsimlash tartibida olinadigan tushilmalarning tarkibi
nimalardan iborat?
• Investitsion faoliyatdan resurslar XYuSga qanday ko'rinishlarda kelib
tushadi?
• Amaliyotda hamma vaqt ham foydaning mazmun-mohiyati
bir xil tarzda ifodalanaveradimi va foyda deganda nima tushuniladi?
• Amaliy faoliyatda «foyda»ning barcha tushunchalarini qanday
guruhlarga birlashtirish mumkin?
• Faoliyatning moliyaviy natijalarini tahlil qilishda XYuSlar,
ko'p hollarda, foydaning qanday ko'rinishlariga tayanadi?
• Asos foyda deyilganda qanday foyda tushuniladi?
• Balans foyda nimadan iborat?
• Sof foyda yoki sof daromad qachon vujudga kelishi mumkin?
• Hisobotlarda foyda qanday ko'rinishlarda aks ettirilishi mumkin?
• XYuSlar faoliyatining umumiy moliyaviy natijalari qanday
hisobotda o'z aksini topadi va unda moliyaviy tahlil uchun zarur
bo'lgan qanday muhim ma’lumotlar mujassamlashgan?
•
Faoliyatning
odatdagi
ko'rinishi
bo'yicha
daromadlar
va
xarajatlar qanday tarzda hisoblanadi?
86
Do'stlaringiz bilan baham: |