Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

 
 
7.1-rasm.  Dunyo  boʻyicha  markaziy  banklar  zaxiralari  shakllantirilgan 
valyutalar boʻyicha maʼlumot
31
 
 
7.
1-rasm  maʼlumotlaridan  koʻrinib  turibdiki  ushbu  valyutalar  orasida  eng 
keng  tarqalgan  valyuta  AQSH  dollari  boʻlib,  60%  davlatlarning  markaziy 
banklaridagi  valyuta  zaxirasi  ushbu  valyutada  shakllantiriladi,  undan  keyingi 
oʻrinda  yevro  boʻlib,  yevroda  shakllantirilgan  valyuta  zaxiralari  24%ni  tashkil 
etadi.  Uchinchi  va  toʻrtichi  oʻrinlarda  Yapon  iyeni  hamda  Buyuk  Britaniya  funt 
sterlingi  boʻlib,  ushbu  valyutada  shakllantirilgan  zaxiralar  mos  ravishda  5,4%  va 
5,6%ni  tashkil  qiladi.  Boshqa  valyutalarda  shakllantirilgan  zaxiralar  ulushi  5%ga 
toʻgʻri keladi. Shundan kelib chiqadigan boʻlsak, foreksdagi asosiy operatsiyalarda 
AQSH  dollari  ishtirok  etadi.  Aniqroq  aytadigan  boʻlsak  foreksdagi  taxminan  85 
foiz  bitimda  AQSH  dollari  ishtirok  etadi,  undan  keyingi  oʻrinda  yevro  boʻlib,  u 
qariyb 39 foizni tashkil etadi. Uchinchi oʻrinda Yapon iyeni boʻlib, uning hisobiga 
toʻgʻri keladigan ulush 19 foizni tashkil etadi.  
Xorijiy  valyuta  bozorida  amalga  oshirilgan  tranzaksiyalar  valyutalarning 
ayriboshlar  kursini  belgilab  beradi.  Xorijiy  valyuta  bozorida  ikki  xil  ayriboshlash 
kurslari  tranzaksiyalari  mavjud. Predominant tranzaksiyalar,  spot  tranzaksiyalari 
deb  ham  yuritiladi,  bunga  koʻra  tranzaksiyalar  tezda  yaʼni  ikki  kunda  amalga 
oshiriladi.    Ikkinchisi  esa  Forvard  tranzaksiyalarboʻlib,  bu  yerda  ayriboshlash 
kelajakdagi  belgilangan  muddatda  amalga  oshiriladi.  Spot  ayriboshlash  kursi 
spot  tranzaksiyalari  uchun  belgilangan  kurs,  forvard  ayriboshlash  kursi  forvard 
tranzaksiyalari uchun ayriboshlash kursi hisoblanadi. Maʼlum bir sabablarga koʻra 
valyutaning  qadri  oshishi  yoki  tushishi  mumkin.  Misol  uchun:  1999  yilning 
boshida  bir  yevro  $1.18ga  teng  boʻlgan  va  2010-yilning  23-iyuniga  kelib  esa  bir 
                                                
31
 https://www.bbva.com/en/foreign-currency-market-work/
 
АҚШ доллари; 
60% 
Буюк 
Британия фунт 
стерлинги; 
5,6% 
Япон 
иени; 5,4% 
Евро; 24% 
Бошқа 
валюталар; 5% 

---

89 
 
yevro $1.23 teng deb deb baholangan. Bu shuni anglatadiki yevroning qadri AQSH 
dollariga nisbatan 4% ga oshgan: (1.23-1.18)/1.18=0.04=4%.  
Ayriboshlash  kurslarining  muhim  jihati  shundaki  ular  mahalliy  hamda 
xorijiy  mahsulotlar  bahosiga  taʼsir  qiladi.  Misol  uchun  Fransiyada  ishlab 
chiqarilgan  mahsulotning  AQSH  dollaridagi  bahosi  ikkita  omil  taʼsirida 
belgilanadi: ushbu fransuz mahsulotining yevrodagi bahosi hamda yevro va dollar 
oʻrtasidagi ayriboshlash kursi
32
. 
Tasavvur  qilamiz:  Amerikalik  firma  Fransuz  mahsulotini  sotib  olishni 
rejalashtirmoqda. Agarda  ushbu  mahsulotning bahosi 1000  yevro  hamda  yevro  va 
dollar  oʻrtasidagi  ayriboshlash  kursi  €1=$1.18  ga  teng.  Amerikalik  firma  ushbu 
mahsulotni  sotib  olishni  2  oyga  kechiktirdi.  Bu  orada  esa  yevroning  qadri 
dollarnikiga qaraganda oshdi va ular orasidagi ayriboshlash kursi quyidagi holatga 
keldi:  €1=$1.4.  Agarda  mahsulotning  mahalliy  narxi  1000  yevroligicha  saqlanib 
qolgan  boʻlsa,  uning  dollardagi  narxi  1 180  dollardan  1 400  dollarga  oshadi. 
Barcha bozorlarda sotish va sotib olish narxlari orasida farq boʻlgani kabi foreksda 
ham sotish va sotib olish narxlari orasida farq mavjud hamda ushbu narxlar va ular 
orasidagi farq quyidagicha nomlanadi: 
Sotib olish narxi - ask price 
Sotish narxi- bid price 
Ular orasidagi farq- spread 
Ular quyidagi koʻrinishda boʻladi (7.1-jadval) 
7.1-jadval