Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

 
 

---

36 
 
IV bob. AKSIYALAR BOZORI 
4.1.  Aksiyalarning  qoʻllanishi  va  aksiyalar  bozori  oʻziga  xos 
xususiyatlari 
Oʻzbekiston  Respublikasi  “Qimmatli  qogʻozlar  bozori”  toʻgʻrisidagi 
qonunda belgilanishicha, aksiya  – oʻz egasining aksiyadorlik jamiyati  foydasining 
bir  qismini  dividendlar  tarzida  olishga,  aksiyadorlik  jamiyatini  boshqarishda 
ishtirok  etishga  va  u  tugatilganidan  keyin  qoladigan  mol-mulkning  bir  qismiga 
boʻlgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan, egasining nomi 
yozilgan  emissiyaviy  qimmatli  qogʻoz.  Aksiyalar  oddiy  va  imtiyozli  aksiyalarga 
boʻlinadi. 
Oddiy  aksiya  oʻz  egasiga  aksiyadorlarning  umumiy  yigʻilishida  oʻz  ovozi 
bilan ishtirok etish huquqi, dividendlar olish va aksiyadorlik jamiyati tugutilganda 
mulkning  bir  qismiga  ega  boʻlish  huquqini  beruvchi  qimmatli  qogʻoz. 
Aksiyadorlar umumiy yigʻilishida aksiyador yoki uningvakolatchisi ishtirok etishi 
mumkin.  
Oddiy aksiya egalari quyidagi huquqlarga ega: 
– 
ovoz  berish  huquqi  yoki  korporativ  tuzilmani  boshqarishda  ishtirok 
etish. Oddiy aksiyalar egalariga aksiyadorlarning yillik  umumiy  yigʻilishlarida  va 
korporativ  tuzilma  faoliyatiga  doir  muhim  qarorlar  qabul  qilishda  ishtirok  etish 
huquqini beradi; 
– 
korporativ  tuzilma  daromadlarida  qatnashish  yoki  dividendlar  olish 
huquqi.  Dividend  bu  korporativ  tuzilma  daromadlarining  qismi  boʻlib,  aksiyalar 
soniga  qarab  aksiyadolarga  taqsimlanadi.  Oddiy  aksiyalar  boʻyicha  dividendlar 
barcha soliqlar, kreditorlik majburiyatlar, obligatsiya boʻyicha foizlar va imtiyozli 
aksiyalar boʻyicha dividendlar toʻlangandan keyin toʻlanadi; 
– 
yangi  emissiya  qilingan  aksiyalarni  boshqa  shaxslarga  taklif  etishdan 
oldin  sotib  olish  huquqi  afzalliklari.  Bu  huquqning  afzalligi  yangi  emissiya 
qilingan aksiyalarni sotib olgan yangi aksiyadorlar oldida ularning ulushini himoya 
qilishdadir.  Bunday  huquq  ayniqsa  nazorat  hamda  yirik  paket  aksiyalar  egalari 
uchun  muhimdir.  Ushbu  huquqdan  foydalangan  holda  aksiyadorlar  oʻzlarining 
kompaniyadagi  ulushi  miqdorida  aksiyalarni  sotib  olishlari  mumkin.  Huquq 
afzalligi yana yangi aksiyalar ochiq bozorga chiqmasidan oldin nominal yoki bozor 
bahosidan  arzon  narxda  aksiyador  tomonidan  xarid  qilinishi  mumkin.  Buning 
natijasida bunday afzaliy huquq oldi sotdi obyekti boʻlishi mumkin; 
– 
korporativ  tuzilma  tugatilishida  mulk  qismidan  ulush  olish  huquqi. 
Kompaniyaning  tugatilishi  –  bu  komaniya  oʻz  faoliyatini  toʻxtatishi,  barcha 
kreditorlar  bilan  qarzdorliklarni  hisob  kitob  qilishi,  qolgan  mulkni  aksiyadorlar 
oʻrtasida taqsimlashi va boshqalar.  
Ovoz huquqi – oddiy aksiya egalari uchun muhim xususiyat. Ammo xorijiy 
kompaniya  oddiy  aksiyalarini  sotib  olayotganda  shunga  eʼtibor  berish  lozimki, 
oddiy  aksiyalarni  chiqarayotganda  kompaniyalar  investorlarning  ovoz  huquqini 
cheklovchi  yoki  umuman  rad  etuvchi  aksiyalarni  ham  emissiya  qilishi  mumkin. 
Aksincha,  bunga  qarshi  koʻp  ovozli,  yaʼni  bitta  aksiya  egasiga  bir  nechta  ovoz 

---

37 
 
huquqini  beruvchi  aksiyalar  ham  chiqarilishi  mumkin  (ayniqsa,  chet  el  kapitali 
ishtirokidagi kompaniyalarda). 
Umumiy holda aksiyadorlar huquqlariga quyidagilarni kiritish mumkin (4.1-
rasm). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4.1-rasm. Aksiya egalarining huquqlari 
Aksiyadorlik  jamiyati  tashkil  qilinayotganda  uning  aksiyalari  taʼsischilar 
oʻrtasida taqsimlanadi. Taʼsischilar aksiyadorlik jamiyatini tashkil qilish toʻgʻrisida 
qaror  qabul  qilgan  boʻlib,  ular  yuridik  va  jismoniy  shaxslar  boʻlishi  mumkin. 
Jamiyat  yuridik  shaxsni  taʼsis  etish  yoki  qayta  tashkil  etish  (qoʻshib  yuborish, 
boʻlish,  ajratib  chiqarish,  oʻzgartirish)  yoʻli  bilan  tashkil  etilishi  mumkin. 
Jamiyatning  muassislari  uni  tashkil  etish  toʻgʻrisida  oʻzaro  taʼsis  shartnomasini 
tuzadilar,  shartnomada  ularning  jamiyatni  taʼsis  etishga  doirga  birgalikdagi 
faoliyatni  amalga  oshirish  tartibi,  jamiyat  ustav  fondining  (ustav  kapitalining) 
miqdori,  muassislar  oʻrtasida  joylashtirilishi  lozim  boʻlgan  aksiyalarning  turlari, 
ular  uchun  toʻlanadigan  haqning  miqdori  va  uni  toʻlash  tartibi,  muassislarning 
jamiyatni  tashkil  etishga  doir  huquq  va  majburiyatlari  belgilanadi.  Aksiyadorlik 
jamiyatni  taʼsis  etish  toʻgʻrisidagi  qaror  muassislarning  ovoz  berish  natijalarini 
hamda  jamiyatni  taʼsis  etish,  uning  ustavini  tasdiqlash,  jamiyatning  boshqaruv 
organlarini  shakllantirish  masalalari  yuzasidan  muassislar  qabul  qilgan  qarorlarni 
aks ettiradi. 
Aksiyadorlik jamiyatini taʼsis etish, uning ustavini tasdiqlash toʻgʻrisidagi va 
muassis  tomonidan  jamiyatning  aksiyalari  haqini  toʻlash  uchun  kiritilayotgan 
qimmatli  qogʻozlarning,  oʻzga  mulkiy  huquqlarning  yoki  pulda  ifodalanadigan 
bahoga  ega  boʻlgan  boshqa  huquqlarning  pulda  ifodalanadigan  bahosini  haqidagi 
qarorlar muassislar tomonidan bir ovozdan qabul qilinadi.  
Korxonalar, investitsion kompaniyalar va fondlar, banklar aksiya emitentlari 
boʻlishi mumkin. 
Aksiyadorlik  jamiyat  tomonidan  aksiyalarning  dastlabki  chiqarilishini 
joylashtirish  muddati  jamiyat  davlat  roʻyxatidan  oʻtkazilgan  paytdan  eʼtiboran  bir 
yilda  amalga  oshiriladi.  Aksiyadorlik  jamiyatini  birlamchi  ustav  kapital  hajmini 
oshirishda, yaʼni qoʻshimcha aksiyalarni chiqarishda aksiyalar emissiya qilinadi. 
Birinchi  holatda,  chiqarilgan  aksiyalar,  yaʼni  ularning  soni  va  nominal 
qiymati  jamiyat  ustavi  bilan  belgilanadi.  Haqiqatda,  bu  aksiyalar  jamiyat  taʼsis 
Aksiya – emissiyaviy qimmatli qogʻoz boʻlib, oʻz 
egasiga quyidagi huquqlarni beradi  
AJ foydasidan dividend AJ 
faoliyatini boshqarishda 
qatnashishAJ tugatilganda 
qolgan mulkka ega 
boʻlishtarzida daromad olish 

---

38 
 
qilinayotganda  sotilib  boʻlga  boʻladi,  aksiyalarning  nominal  qiymati  summasi 
jamiyat ustav kapitali hajmini tashkil etadi. Ikkinchi holatda, ustav kapital nominal 
qiymat hajmidan qoʻshimcha aksiyalarni joylashtirish orqali oshirilishi qoʻshimcha 
aksiyalarni chiqarishni tasdiqlash va roʻyxatga olishdan keyin amalga oshadi. 
Nomi  yozilgan  aksiyalarni  chiqarish  jamiyat  boshqaruviga  aksiyadorlik 
kapital  harakatini  va  aksiyadorlar  qoʻlidagi  qimmatli  qogʻozlarni  nazorat  qilish 
imkonini  beradi.  Aksiyadorlik  jamiyati  oddiy  aksiyalar  emissiyasi  bilan  birga 
imtiyozli  aksiyalarni  ham  chiqarishi  mumkin.  Imtiyozli  aksiyalar  miqdori  jamiyat 
ustav  kapitali  hajmida  20  %  miqdoridan  oshmagan  holda  chiqariladi. 
Aksiyalarning  imtiyozli  aksiyalar  deb  nomlanishi  imtiyozli  aksiya  egalari  oddiy 
aksiya egalariga nisbatan bir qancha imtiyozli huquqlarga ega boʻlishi munosabati 
bilan  ifodalanadi.  Har  bir  aksiya  turi  uchun  imtiyozli  huquqlar  jamiyat  ustavida 
belgilanadi.  Imtiyozli  aksiyalarga  bunday  huquqlar  berish  taqdimotini  imtiyozli 
aksiya  egalari  ovoz  berish  huquqiga  ega  emasliklari  va  buning  uchun  imtiyozli 
aksiya egalariga qandaydir kompensatsiya tariqasida koʻrish mumkin. 
Aksiyadorlar  –  imtiyozli  aksiya  egalari  aksiyadorlik  jamiyatining 
aksiyadorlar  umumiy yigʻilishlarida ovoz berish huquqiga ega emas. 
Jamiyat imtiyozli aksiyalari oʻz egalariga bir xil huquqlar hajmini beradi va 
bir xil nominal qiymatga ega. 
Jamiyat  ustavida  jamiyat  tugatilayotganda  imtiyozli  aksiyalarning  har  bir 
turi  boʻyicha  toʻlanadigan  dividend  hajmi  yoki  qiymati  belgilanishi  kerak. 
Dividend  hajmi  va  likvidatsion  qiymat  qatʼiy  pul  summada  yoki  imtiyozli 
aksiyalarning nominal qiymatiga nisbatan foizlarda belgilanadi. Imtiyozli aksiyalar 
boʻyicha  dividend  hajmi  va  likvidatsion  qiymat  jamiyat  ustavida  boshqa  shartlar 
orqali  ham  belgilanishi  mumkin.  Dividend  hajmi  belgilanmagan  aksiya  egalari 
oddiy  aksiya  egalari  qatorida  dividend  olish  huquqiga  ega.  Agar  jamiyat  ustavida 
imtiyozli  aksiyalarning  ikki  yoki  undan  koʻp  turini  chiqarish  nazarda  tutilgan 
boʻlsa, har bir turi boʻyicha dividend toʻlovi va muddati ketma ketligi belgilanishi, 
agar  ushbu  aksiyalar  boʻyicha  likvidatsion  qiymat  belgilansa,  har  bir 
imtiyozliaksiyalarga toʻlanadigan likvidatsion qiymat toʻlanish navbati belgilanishi 
lozim.  
Jamiyat  ustavida  imtiyozli  aksiyalar  boʻyicha  toʻlanmagan  yoki  toʻliq 
toʻlanmagan,  miqdori  ustavda  aniqlangan  dividendning  jamgʻarib  borilishi  va 
keyinchalik toʻlanishi belgilab qoʻyilishi mumkin. 
Jamiyat  ustavida  imtiyozli  aksiyalarning  oddiy  aksiyalarga  ayirboshlanishi 
imkoniyati va shartlari belgilanishi mumkin. 
Imtiyozli  aksiyalarning  egalari  boʻlgan  aksiyadorlar  aksiyadorlarning 
umumiy  yigʻilishi  vakolat  doirasiga  kiradigan  masalalar  boʻyicha  ovoz  berish 
huquqi  bilan  aksiyadorlarning  umumiy  yigʻilishida  ishtirok  etish  huquqiga 
imtiyozli aksiyalar boʻyicha dividendlar toʻlash toʻgʻrisida qaror qabul qilinmagan 
yoki  dividendlarni  toʻliq  toʻlamaslik  toʻgʻrisida  qaror  qabul  qilingan 
aksiyadorlarning  yillik  umumiy  yigʻilishidan  keyingi  yigʻilishdan  boshlab  ega 
boʻladi.  Imtiyozli  aksiyalarning  egalari  boʻlgan  aksiyadorlarning  aksiyadorlar 

---

39 
 
umumiy  yigʻilishida  ishtirok  etish  huquqi  mazkur  aksiyalar  boʻyicha  dividendlar 
birinchi marta toʻliq miqdorda toʻlangan paytdan eʼtiboran bekor qilinadi. 
Agar  jamiyat  ustavida  imtiyozli  aksiyalarni  oddiy  aksiyalarga  ayirboshlash 
mumkinligi  nazarda  tutilgan  boʻlsa,  jamiyat  ustavi  imtiyozli  aksiyalar  boʻyicha 
ovoz  berish  huquqini  nazarda  tutishi  mumkin.  Bunda  ushbu  imtiyozli  aksiyaning 
egasi  oʻziga  tegishli  imtiyozli  aksiya  ayirboshlanishi  mumkin  boʻlgan  oddiy 
aksiyalar  boʻyicha  ovozlar  sonidan  oshib  ketmaydigan  miqdordagi ovozlarga  ega 
boʻladi. 
Imtiyozli  aksiyalar  kumulyativ  va  nokumulyativ  boʻlishi  mumkin; 
konvertlanadigan  va  konvertlanmaydigan;  daromadli  (ular  yana  ishtirok  huquqi 
mavjud aksiyalar deb ham nomlanadi) va muddati uzaytirilgan jamiyat foydasidan 
yuqori  qatʼiy  belgilangan  dividendlar  olish  huquqini  beruvchi;  qaytariluvchi  va 
qaytarilmaydigan; suzib yuruvchi kurs bilan belgilangan va boshqalar. 
Kumulyativ  imtiyozli  aksiyalar  imtiyozli  aksiyalar  boshqa  turlari  orasida 
keng  tarqalgan  aksiyalardir.  Kumulyativ  aksiyalar  emissiya  qilinayotganida 
jamiyat  ustavida belgilanishi  lozim boʻlgan  ular boʻyicha toʻlanmagan  yoki toʻliq 
toʻlanmagan  dividendlar  miqdori  jamgʻarilib  boriladi  va  keyinchalik  toʻlanadi. 
Emitent tomonidan ushbu aksiyalar boʻyicha navbatdagi toʻlanmagan dividendlarni 
toʻlovni amalga oshirmasligi majburiyatlarni buzganlik deb qaralmaydi.  
Kumulyativ  imtiyozli  aksiya  egalari  jamiyat  umumiy  yigʻilishlarida  oʻz 
vakolati  doirasida  barcha  masalalarda  ovoz  berish  huquqi  bilan  kumulyativ 
aksiyalar boʻyicha toʻlanishi koʻzda tutilayotgan  va bu  masalaga doir qaror qabul 
qilish  rejalashtirilgan  kun  tartibidagi  masalalarni  kurib  chiqish  va  qabul  qilishda 
ovoz  berish  huquqiga  ega.Aksiyadorlar  huquqi  –  kumulyativ  imtiyozli  aksiya 
egalarining  aksiyadorlar  umumiy  yigʻilishlarida  qatnashish  huquqi–  ushbu 
aksiyalar  boʻyicha  jamgʻarilgan  dividendlarning  toʻliq  toʻlovi  amalga 
oshirilgandan  soʻng  tugatiladi.  Emitent  kumulyativ  imtiyozli  aksiyalarni 
chiqarayotganda  ushbu  aksiyalar  boʻyicha  dividendlar  akkumulyatsiya 
(jamgʻarish) muddatini qatʼiy belgilashi shart. Bunday muddatda ushbu aksiya turi 
boʻyicha dividendlar toʻlanmasdan, keyingi toʻlov muddatigacha yigʻilib boriladi.