Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

10.5. Yapon shamlari turlari va modellari 
«Yapon shamlari» uzoq yillardan buyon yapon treyderlari tomonidan texnik 
tahlil  uchun  qoʻllanib  kelingan.  Yaqin  yillardan  boshlab  esa  boshqa  davlat 
treyderlarining diqqatini tortgan. 
Umuman  olganda,  qimmatli  qogʻozlar  bozorida  sekʼyurimetrik  tahlil 
usullaridan foydalanish bozor ishtirokchilari uchun (emitent, investor, professional 
qatnashchilar)  qimmatli  qogʻozlarning  kurslarini  kelajakdagi  oʻzgarishlarini  yoki 
muayan  tendensiya  boʻyicha  xarakatini  prognoz  qilishga  yordam  beradi.  Emitent 
aksiyalarini fond bozorida sekʼyurimetrik tahlil usullaridan foydalanib tahlil qilish, 
uning  aksiyalari  boʻyicha  oldi-sotdi  bitimlarini  tuzish,  emitent  obroʻsiga  ijobiy 
taʼsir koʻrsatadi.    
Qimmatli 
qogʻozlar 
bozorida 
oldi-sotdi 
qilinayotgan 
moliyaviy 
instrumentlar  narxi  yoki  kursi  talab  va  taklifga  qarab  tez-tez  oʻzgarib  turishi 
mumkin.  Shuning  uchun,  bozor  professionallari  kursning  ijobiy  va  salbiy 
oʻzgarishida  katta  foyda  yoki  zarar  koʻrishi  mumkin.  Zararni  kamaytirish  va 
maksimal  foyda  koʻrish  uchun  bozor  professionallari  qimmatli  qogʻozlar 
kurslarining  kelajakdagi  oʻzgarishini  prognoz  qilishlari  mumkin.  Bunday  holda, 
texnik tahlil usulidan foydalaniladi.  
Rivojlangan  fond  bozorlarda  qimmatli  qogʻozlar  kursining  kelajakdagi 
oʻzgarishini  prognoz  qilishda  texnik  tahlil  usullaridan  biri  yapon  shamlaridan 
foydalaniladi.Texnik  analizda  markaziy  oʻrinni  yapon  shamlari  grafigini  tahlili 
egallaydi.  Yapon  shamlari  grafiklari  orqali  prognozlash  80-90  yillarning  eng 
mashxur  metodlaridan  edi.  Yapon  shamlari  odatda  bar  (kesmali)  li  grafikka  mos 
ravishda yasaladi.   
 Jahon  amaliyotida  quyidagicha  metod  qabul  qilingan,  agar  bar  ochilish 
bahosiga  nisbatan  yuqori  darajada  yopilsa,  oq  rangdan;  agar  yopilish  bahosi 
ochilish  baxosidan  past  boʻlsa  qora  rangdan  ifodalaniladi.  Quyidagi  4.3.1  rasmda 
Boenig  Co.  kompaniyasi  aksiyalarining  dinamikasini  yapon  shamlarida 
koʻrishimiz mumkin. 
Bu  rasmda  Boenig  Co.  kompaniyasi  aksiyalari  oʻsuvchi  tendensiyada 
ochilgan  boʻlib,  1-raqamigachi  davom  etgan.  2-raqamida  bozorda  “ayiqlar” 
trendining  kuchli  namoyon  boʻlishi  koʻrsatilgan  boʻlsa,  3-raqamda  yapon 
shamining  shakli  asosiy  ahamiyatga  ega  boʻlib,  bu  trend  aksiya  narxlarining 

---

127 
 
oʻzgarishiga,  qayrilishiga  olib  kelgan,  yaʼni  keyingi  savdo  sessiyalarida  bozorda 
“buqalar”  hukmron  boʻlishgan.  Investor  esa  sotib  olgan  aksiyalarini  3-raqamdagi 
savdo sessiyasida sotishi kerak, aks holda katta zarar koʻrishi mumkin. 
Sham chizigʻi ochilish  va  yopilish  bahosi,  maksimal  va  minimal koʻtarilish 
baholariga bogʻliq holda turli xil koʻrinishlarda namoyon boʻladi.
 
Yapon shamlarining turlari va modellarini bilish va oʻrgansh investor uchun 
fond  bozorida  mavjud  risklarni  xedjirlashi  yoki  qimmatli  qogʻozlar  oldi-sotdisida 
koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni oldini olishi mumkin.  
Anʼanaviy  yapon  shamlari  keng  qoʻllanilishi  bilan  birga  quyidagi  turlari 
mavjud: 
Marubozu  –  bu  yapon  shami  turida  oʻsuvchi  tendensiyani  saqlagan  holda, 
bozorda “buqalar” ning kuchli namoyon boʻlishi. 
Uzun  tanli  sham  –  bu  yapon  shami  turida  savdo  sessiyasida  qimmatli 
qogʻozning  ochilish  va  yopilish  narxlari  oʻrtasidagi  anchagina  farqni  koʻrishimiz 
mumkin.   
Doji  –  savdo  sessiyasida  qimmatli  qogʻozlarni  ochilish  va  yopilish 
narxlarining bir  xil boʻlishida kuzatiladi. Boshqa  yapon shamlarining  turlari bilan 
kombinatsiyasida  uning ahamiyatini  koʻrishimiz  mumkin,  lekin  asosiy  ahamiyatli 
yapon  shamlari  turlariga  kiradi.  Bundan  tashqari,  doji  ahamiyatli  sham  modellari 
tarkibiga  kiradi.  Doji  bozor  ishtirokchilari  xarakatidagi  ishonchsizlik  xolatlarini 
koʻrsatadi,  shuningdek,  bozordagi  narxlarning  qayrilishini,  oʻzgarishini  bildiradi. 
Doji  xar  doim  xam  fond  bozorlarda  uchramaydi,  shuning  uchun  oʻz  ahamiyatini 
yoʻqotmaydi, agar fond bozorlarda tez-tez uchraydigan boʻlsa, doji oʻz ahamiyatini 
yoʻqotadi. 
Dojining quyidagi turlarini mavjud:                            
1. Qimmatli qogʻozning maksimal va minimal nuqtalari boʻlmagan doji turi. 
2. Dojining eng koʻp uchraydigan turi. 
3.  Uzun  oyoqli  doji  –  uzun  maksimal  va  minimal  nuqtalarga  ega.  Agar 
dojining  maksimal  nuqtasi  qanchalik  uzun  boʻlsa,  uning shunchalik  “ayiq”  trendi 
imkoniyati kuchli boʻladi.  
Uzun  oyoqli  dojining  ahamiyati,  oʻsuvchi  tendensiyada  bu  doji  turining 
namoyon  boʻlishi  narxlarning  qayrilishiga,  yaʼni  pasayuvchi  tendensiyaga 
oʻzgarishiga  olib  keldi.  Fond  bozori  ishtirokchilari  uchun  foyda  koʻrish  yoki 
zararni oldini olishda katta ahamiyatga ega.  
Doji  “qabr  toshi”  -  uning  minimal  nuqtasi  boʻlmagan  doji,  lekin  maksimal 
nuqtga  ega,  yaʼni  savdoning  ochilish  va  yopilish  bahosi  tahlil  etayotgan 
vaqtimizdagi minimumga toʻgʻri keladi.  
Dojining  bu  turi  ham  uzun  oyoqli  dojiga  oʻxshab  uning “buqalar”  trendida 
paydo  boʻlishi  keyingi  savdolarda  “ayiqlar”  trendi  imkoniyatlarini  oshirayapti, 
yaʼni keyingi savdolarda fond bozorida “ayiqlar” trendi xukmron boʻladi. Investor 
uchun  bu  doji  turining  ahamiyatli  tomoni  shundaki,  “qabr  toshi”  dojini  bozorda 
namoyon  boʻlishi  bilan  investor  oʻz  aksiyalarini  sotishga  tushadi  va  keyingi 
savdolarda aksiyalarni yanada arzon baxodan sotib olishga xarakat qiladi. 

---

128 
 
Doji  “ninachi”  –  “qabr  toshi”  ning  teskarisi:  bu  dojida  yuqori  maksimal 
nuqtaga  mavjud  emas,  lekin  uzun  minimal  nuqtaga  ega.  Xisoblanadiki,  doji 
“ninachi”  qanchalik  uzun  minimal  nuqtaga  ega  boʻlsa,  shunchalik  bozor 
ishtirokchilari optimistik kayfiyatda boʻlishadi.  
Doji “ninachi” ning ahamiyati doji “qabr toshi” ning teskarisi, faqatgina doji 
“ninachi”  pasayuvchi  trendda  namoyon  boʻlib  narxlarning  qayrilishi,  burilishiga 
sabab boʻladi, yaʼni oʻsuvchi trendga oʻzgarishiga. 
 
Fond bozori professional qatnashchilari, investorlar qimmatli qogʻozlar oldi-
sotdisida  ishtirok  etishar  ekan,  ularning  maqsadi  katta  foyda  olish  bilan  bogʻliq. 
Shuning  uchun,  bu  bozor  qatnashchilari  qimmatli  qogʻozlar  narxlarining 
kelajakdagi oʻzgarishini prognoz qilishi uchun yapon shamlaridan foydalanishadi. 
Lekin  faqat  doji  turlari  bilangina  fond  bozori  xolatini  tahlil  qilish  mumkin  emas, 
xamda  investor  doji  turlarini  oʻrganish  orqali  fond  boorida  oʻz  strategiya  va 
taktikalarini  bajara  olmaydi,  ammo  doji  yapon  shamlari  modellarida  ham 
ahamiyatli hisoblanadi.  
Shunday  ekan,  yapon  shamlarining  modellarini  bilish  va  oʻrganish  fond 
bozorining  bugungi  va  kelajakdagi  xolatlarini  prognoz  qilishda  katta  ahamiyatga 
ega. Yapon shamlari modellarining quyidagi turlari mavjud: 
1.  Yutish (qoʻshib olish) modeli. 
2.  Tongi va tungi yulduz modellari. 
3.  Uch qora qargʻa modeli. 
4.  Uchta oq askar modellari va boshqalar. 
Yutish (qoʻshib olish) modeli “buqalar” va “ayiqlar” turlariga ajraladi.   
Yutish  modeli  ikkita  sham  orqali  shakllanayapti.  Bunda  2-shamning  tanasi 
1-shamnikidan  uzun  boʻlib  uni  yutib  yuborayapti,  yaʼni  2-shamda  savdolar  hajmi 
oshgan,  shuning  uchun  savdolarning  ochilish  va  yopilish  baxolari  oʻrtasida  katta 
farq  mavjud  va  bu  xolat  2-sham  tanasiga  taʼsir  qilgan.  ”Buqalar”  modelida  2-
shamning  namoyon  boʻlishi  va  1-shamning  yutib  yuborilishi  qimmatli  qogʻozlar 
savdolaridagi  trendning  pasayuvchidan  oʻsuvchi  trendga  oʻzgarishiga  olib  keladi. 
Investor esa, 1-shamda, yaʼni pasayuvchi  trendda aksiyalarni  xarid qiladi  ikkinchi 
va  undan  keyingi  shamlarda,  yaʼni  oʻsuvchi  trendda  sotadi.  “Ayiqlar”  modeli 
“buqalar” modelining teskarisi. 
Yapon  shamining  tongi  va  tungi  yulduz  modellari  oʻsuvchan  hamda 
pasayuvchan tendensiyada shakllanadi.  
Fond  bozorida  may  oyigacha  qimmatli  qogʻozning  narxlari    “ayiqlar” 
trendiga  boʻysungan  boʻlib,  kichik  oq  tanali  va  uzun  minimal  nuqtasiga  ega 
boʻlgan  shamning  paydo  boʻlishi  (savdo  hajmlarining  kichik  boʻlishi)  aksiya 
narxlarning  burilishiga,  yaʼni  “buqalar”  trendiga  oʻzgarishiga  olib  keldi.  May 
oyining  oxirigacha  oʻtkazilgan  savdolarda  bozor  oʻsuvchi  tendensiyaga 
boʻysungan. Bu modelning namoyon boʻlishi orqali investorlar “ayiqlar” bozoridan 
“buqalar” bozorida xarakat qilishlari mumkin.  
Uch qora qargʻa modeli baland narx atrofida paydo boʻlsa yoki uzoq muddat 
davom  etgan  oʻsuvchan  tendensiyadan  soʻng  narx  tushushini  oʻlchab  beradi.  Uch 
qora  qargʻada  narxning  yopilishi  minimal  narx  atrofida  yoki  ularning  yaqinida 

---

129 
 
boʻlishi kerak. Har bir shamda narxning ochilishi bundan oldingi sham tanasining 
“ichida” boʻlishi kerak. Uchta qora shamning ketma-ket namoyon boʻlishi keyingi 
savdolarda  fond  bozorida  toʻla-toʻkis  “ayiqlar”  trendining  xukmronligini 
koʻrsatayapti.  Investorlar  bu  modeldan  oʻz  manfaatlari  uchun  foydalanishi 
mumkin,  yaʼni  ular  qimmatli  qogʻozlar  juda  arzon  baxodan  sotib olishga  xarakat 
qilishadi  va  maʼlum  savdo  kuni  oʻtkanidan  keyin  yoki  bozor  tendensiyasi 
“buqalar” trendiga oʻzgarganida qimmat narxda sotishadi. 
Yapon  shamlarining  boshqa  modellari  ham  fond  bozoridagi  narxlarning 
muayan yoʻnalishini oʻrganishda, yaʼni qiimatli qogʻozlar trendining oʻsishini yoki 
pasayishini oʻrganishda, oldindan bilishda foydalaniladi. 
Xulosa qilib shuni aytish joizki, qimmatli qogʻozlar bozorida sekʼyurimetrik 
tahlil  usulini  qoʻllanilishi  bu  fond  bozori  infratuzilmasini  rivojlanishiga, 
qatnashchilar  sonining  oshishi,  bilimli  mutaxassislarni  ish  bilan  taʼminlanishi, 
yangi texnologik majmualarni qoʻllanilishi, bozor volatilligining oʻsishi kabi ijobiy 
xolatlarga  olib    kelishi  mumkin.  Bu  rivojlanish  oʻz  navbatida  mamlakatimizning 
yalpi ichki mahsulotining oʻsishiga katta taʼsir koʻrsatadi.