Oʼzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

Pulni quyidagi xususiyatlarini o’zida ifodalaydi:
Pulning boshqa tovarlardan ajralib turuvchi maxsus tovarligi.Pul – bu umumiy ekvivalent – yagona tovar bo’lib qolgan tovarlar qiymatini o’zida ifoda qilishi.Pulning ekvivalent sifatida tovarni yaratishga ketgan mehnat va boshqa xarajatlarni o’zida ifoda qilishi.Pulning har bir iqtisodiy tizimda, tovar ishlab chiqarishda kishilar o’rtasidagi yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlarni ifoda qilishi va boshqalar (pulda ifodalanuvchi xususiy mehnat ijtimoiy mehnat sifatida namoyon bo’lishi).
Pulning muhim xususiyati shundaki, u ham boshqa tovarlar singari qiymatga va iste’mol qiymatga ega bo’lishi bilan birga boshqa barcha tovarlarga qarama-qarshi turadi. Bu bir tomonda pul, ikkinchi tomonda boshqa tovarlar.
Pulning funksiyalari va ularga tavsif.Iqtisodiy adabiyotlarda pulning funksiyalari xususida 2 ilmiy maktab olimlarining qarashlari mavjud:
Evropa maktabi.Amerika maktabi.
Evropa maktabi pulning 5 funksiyasi xususida xulosaga kelgan:
Qiymat o‘lchovi funksiyasi
Qiymat o‘lchovi funksiyasi. Barcha tovarlar va xizmtalar qiymati umumiy ekvivalent bo‘lgan pulda o‘lchanadi. Hozirgi davrda oltinning almashilmaydigan qog‘oz va kredit pullari bu funksiyani bajarmoqda.Qog‘oz pul Moliya vazirligi tomonidan muomalaga chiqariladi. Masalan: AQSHda 1 dollardan 10 dollargacha bo‘lgan kupyuralar AQSH G‘aznachiligi tomonidan muomalaga chiqariladi. AQSHda Moliya vazirligi yo‘q. Bu vazifani AQSH G‘aznachiligi bajaradi.
Angliyada tangalar Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqariladi. Kredit pullar bu banknotalar bo‘lib, Markaziy banklar tomonidan muomalaga chiqariladi.
O‘zbekistonda muomaladagi barcha pul birliklari banknotalar hisoblanadi va ular O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki aktivlari bilan ta’minlanadi.
Muomala vositasi funksiyasi. Bunda tovar-pul yoki pul-tovar operatsiyasi bir vaqtning o‘zida yuz beradi, ya’ni tovarlar nasiyaga sotilmaydi.
To‘lov vositasi funksiyasi. Bunda tovarlar to‘lov muddati kechiktirlib sotiladi. SHuningdek, kredit va moliya munosabatlaridagi to‘lovlar ham pulning to‘lov vositasi funksiyasiga kiradi. Masalan: kredit olgan mijoz bankka kreditning asosiy qarz summasi va foizlarini qaytaradi. Bundan tashqari korxonalar soliq to‘lovlarini amalga oshiradi, turli xildagi jarimalar to‘lovlarini to‘laydilar.
Jamg‘arish vositasi funksiyasi. Bunda naqd va naqd bo‘lmagan pullar jamg‘ariladi. Aholi, korxonalar o‘zlarining bo‘sh pul mablag‘larini banklarga muddatli yoki jamg‘arma depozit hisob raqamalarida saqlaydilar. Aholining qo‘lida turgan har qanday pul to ishlatilgunga qadar jamg‘arish vositasi funksiyasini bajaradi. Korxonalarning joriy hisob raqamlaridagi pul mablag‘lari ham to ishlatilgunga qadar jamg‘arish vositasi funksiyasini bajaradi.
Jahon puli funksiyasi. Jahon puli funksiyasi jahon bozorlarida kotirovka qilinadigan ya’ni oldi-sotdi qilinadigan valyutalar bajaradi. Masalan: o‘zbek so‘mi bu vazifani bajarmaydi. Xalqaro hisob-kitob banki ma’lumotlariga ko‘ra, xalqaro valyuta bozorlarida konversion operatsiyalarning 90% ortiq qismi 5ta valyutada amalga oshirilmoqda (www.bis.org). Bu valyutalar xalqaro rezerv valyutasi maqomiga ega. Bu maqomni Xalqaro Vlayuta Fondi beradi.Xulosa qilib aytganda, pulning barcha funksiyalari birbiri bilan uzviy bog‘liq va ular birbirini to‘ldiradi. Pulning funksiyalarining aynan shunday uzviy bog‘liqligi va birbirini to‘ldirishi pul muomalasining barqarorligi va samarasini ta’minlashga sharoit yaratadi.
Iqtisodiyotning rivojlanishida pulning roli.Mamlakat rivojlanishining asosiy vositalaridan biri pul bo’lib, bozor iqtisodiyotiga o’tish va unda faoliyat yuritishda uning o’rni va ahamiyati yanada oshib boradi. Darhaqiqat, pul – “bozor tili” deb bejiz aytilmagan. Har bir iqtisodiy axborot, tovarlar va xizmatlar bahosi, to’lovlar, daromadu xarajatlar, moliyaviy talablar va majburiyatlar, iqtisodiy aloqalar mikro va makro darajalarda faqat pulda ifoda qilinadi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida pul ahamiyatining ortib borishi jamiyatimizda mavjud huquqiy va jismoniy shaxslar faoliyati va uning natijasi – daromadi pul bilan bog’liq.
Bozor iqtisodiyotini muhim omilini pul tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti pul bilan tirik, chunki takror ishlab chiqarish jarayonining barchasida pul vositachilik qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovarlar va xizmatlarning ishlab chiqarishdan boshlab iste’molchigacha bo’lgan jarayon pul vositasida amalga oshadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomilasini uyushtirish, tovarlarni ayirboshlash, pullarni saqlash va taqsimlash, bo’sh pulni qarzga berish, korxonalar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar yanada kuchayib, murakkablashib boradi. Pul shaklidagi mablag’lar bozor orqali resursga aylanadi va ular ishtirokida tovarlar yaratiladi, tovarlar sotilib yana pulga aylanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida nafaqat pul, balki uning ekvivalentlaridan – aksiya, obligasiya kabi qimmatli qog’ozlar va boshqalardan keng foydalaniladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ilgari pulga aylantirilmagan ayrim vositalar ham endi pulda o’z aksini topadi (yer va boshkalar).
Umuman bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliyasini tashkil etish, pulni aylanishi, umuman xo’jaliklar faoliyatini tashkil etilishi yangi pul munosabatlari asosida tashkil etiladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib bozor iqtisodiyoti sharoitida pul iqtisodiy quvvat, iqtisodiyotning o’ziga xos tashrif qog’ozi bo’lib xizmat qiladi.
Xulosa
So'nggi bir necha yil davomida O’zbekiston iqtisodiyotining tahlili O’zbekiston sharoitida xalqaro tajriba asosida aniqlangan muvaffaqiyatli byudjet siyosatining muhim tarkibiy qismlari sharoitida samaradorligini tasdiqlashga imkon beradi. Bu hukumatning xarajatlarni keskin cheklash, byudjet kamligini yoki to'liq etishmasligini ta'minlash, kredit bozorida past foiz stavkalarini saqlashga yordam berish va xususiy sektorni moliyalashtirish hajmini oshirish bo'yicha hukumat majburiyatlarining real darajasiga asoslangan siyosatdir. Bunday siyosat barqaror iqtisodiy o'sishga, ishsizlikni kamaytirishga va shunga mos ravishda aholining farovonligini oshirishga yordam beradi. Davlat byudjeti davlatning asosiy moliyaviy rejasi bo'lib, moliyaviy resurslarni to'plashning asosiy vositasi, siyosiy kuchga hokimiyatni amalga oshirish uchun haqiqiy imkoniyat, davlatga real iqtisodiy va siyosiy kuch beradi. Bir tomondan, byudjet bitta hokimiyat tarmog'i tomonidan ishlab chiqilgan va boshqasi tomonidan tasdiqlangan hujjatlar to'plami bo'lib, ancha foydali funksiyani bajaradi - davlat tomonidan tanlangan davlat boshqaruv uslubini belgilaydi. Hokimiyat yuritayotgan iqtisodiy siyosat bo'yicha byudjet - bu hosilaviy mahsulot, u jamiyat rivojlanishi uchun tanlangan variantga bog'liq bo'lib, mustaqil rol o'ynamaydi. Hokimiyatning bir tarmog'i tomonidan ishlab chiqilgan va boshqasi tomonidan tasdiqlangan hujjatlar to'plamidan iborat bo'lgan holda, u ancha foyda keltiruvchi funktsiyani bajaradi - davlat tanlagan davlat boshqaruv uslubini belgilaydi. Hokimiyat yuritayotgan iqtisodiy siyosat bo'yicha byudjet - bu hosilaviy mahsulot, u jamiyat rivojlanishi uchun tanlangan variantga bog'liq bo'lib, mustaqil rol o'ynamaydi. Hokimiyatning bir tarmog'i tomonidan ishlab chiqilgan va boshqasi tomonidan tasdiqlangan hujjatlar to'plamidan iborat bo'lgan holda, u ancha foyda keltiruvchi funktsiyani bajaradi - davlat tanlagan davlat boshqaruv uslubini belgilaydi. Hokimiyat yuritayotgan iqtisodiy siyosat bo'yicha byudjet - bu hosilaviy mahsulot, u jamiyat rivojlanishi uchun tanlangan variantga bog'liq bo'lib, mustaqil rol o'ynamaydi.
Shunday qilib, asosiy moliyaviy toifalarni (soliqlar, davlat krediti, davlat xarajatlari) birlashtirgan byudjet har qanday davlatning moliya tizimida etakchi bo'g'in hisoblanadi va har qanday zamonaviy jamiyatda muhim iqtisodiy va siyosiy rol o'ynaydi.