O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
8.2. Global taraqqiyotning asosiy jihatlari va yo„nalishlari 
Globallashuv jarayonining mexanizmi-jahon iqtisodiyotini modernizatsiya 
qilish va yangi texnologik uslubga o‗tish, texnologik bazani sifatli yangilash, ishlab 
chiqarish samaradorligini oshirish va raqobatbardoshlik bilan birga hayot sifati va 
yashash muhitini yaxshilashga qaratilgan. 
Iqtisodiy faoliyatning globallashuvi uni liberallashtirishni talab qiladi, ya‘ni 
xalqaro savdo, xorijiy investitsiyalar, xalqaro moliyaviy operatsiyalar yo‗llaridagi 
cheklovlarni kamaytirish yoki yo‗q qilishni nazarda tutadi. Globallashuv sohasidagi 
keyingi yutuqlar jahon iqtisodiyotining ochiqlik darajasining umumiy darajasidan, 
uni liberallashtirish darajasiga bog‗liq. 
Globallashuv va liberallashtirish bir xil jarayonning ikki tomonidir, ular orasida 
yaqin aloqalar mavjud. Bir tomondan, kompaniyalar, banklar, investitsiya 
jamg‗armalari darajasida xalqaro ishlab chiqarish, savdo, moliyaviy faoliyatni 
rivojlantirish, kompaniyalarning davlatlararo birlashuvi va sotib olishlarini oshirish, 
xalqaro ixtisoslashuvni kengaytirish va ishlab chiqarishda hamkorlik qilish ob‘ektiv 
ravishda ushbu yo‗llardagi to‗siqlarni bartaraf etish yoki zaiflashtirishni talab qiladi. 
Boshqa tomondan, liberallashtirish o‗z-o‗zidan yanada globallashuv uchun qulay 
shart-sharoitlar yaratib, uni kengaytirish va chuqurlashtirishni rag‗batlantiradi. 
So‗nggi yillarda GATT-JST doirasi kengaydi. Bundan tashqari, intellektual mulk 
huquqlarini himoya qilishning savdo jihatlari bo‗yicha bitim (Trips) tuzildi. 
GATSning asosiy ma‘nosi xizmatlar savdosini liberallashtirish choralari bo‗lib, 
u hali ham dastlabki bosqichda. Tripsga kelsak, u intellektual mulkni o‗z ichiga olgan 
ilm-fan iste‘mol tovarlari savdosini osonlashtirish va rag‗batlantirish rolini bajaradi. 
Xalqaro iqtisodiyotni liberallashtirishning muhim sohasi xorijiy investitsiyalar 
rejimi bilan bog‗liq. Xalqaro savdodan farqli o‗laroq, bu sohada liberallashtirish ko‗p 
tomonlama keng ko‗lamli bitimlar (GATT va GATS kabi) shaklida emas, balki bir 
tomonlama harakatlar yoki ikki tomonlama va guruh kelishuvlari asosida chet el 

---

123 
investitsiyalari yo‗lidagi cheklovlarni olib tashlash yoki zaiflashtirish va xorijiy 
investorlar uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratish asosida amalga oshiriladi. 
Erkinlashtirish tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy tendensiya sifatida chuqur, 
ammo muqarrar qarama-qarshiliklar bilan bog‗liq, chunki turli iqtisodiy, siyosiy va 
ijtimoiy kuchlarning manfaatlari, iqtisodiyotning turli sohalari, sanoat va moliyaviy 
guruhlar va kompaniyalar, tarmoqlar va mamlakatlarning manfaatlarini ifoda etadi.
Strategik istiqbolda liberallashtirish zamonaviy jahon iqtisodiyotining zaruriy 
talabidir. Biroq hozirgi taktik manfaatlar sohasida liberallashtirish ayrim 
kompaniyalar, tarmoqlar, fermer xo‗jaliklari, mamlakatlar va boshqalar uchun 
muqarrar foydalar bilan to‗la. Bundan tashqari, "g‗alaba va yo‗qotish" balansi doimo 
o‗zgarib turadi, shuning uchun bu yerda aniq bir xulosa qilish qiyin masala 
hisoblanadi.
Qoida tariqasida, "savdo erkinligi" ning eng qizg‗in himoyachilari jahon 
bozorlarida kuchli va raqobatbardosh mamlakatlar, sanoat, kompaniyalaridir. Ammo 
ular ko‗pincha (hozirgi AQSH kabi) o‗zlarining umumiy pozitsiyalariga qaramasdan, 
agar ularning iqtisodiy manfaatlariga tahdid bo‗lsa, proteksion choralar ko‗rishadi.
Bundan tashqari, qulay iqtisodiy kon‘yunktura davrida (butun jahon 
iqtisodiyoti yoki alohida hududlar va mamlakatlar doirasida) liberalizatsiyaning 
afzalliklari, ko‗pchilik guruhlar va mamlakatlar uchun foydalari ko‗proq his 
etilmoqda, shuning uchun iqtisodiy siyosatdagi tegishli jarayonlar yanada 
jadallashmoqda. 
Bu, tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishning ko‗plab vositalarini 
milliy manfaatlarga (yoki ushbu vositalarni zaiflashtirishga), shu jumladan, iqtisodiy 
jihatdan eng rivojlangan mamlakatlardan keng foydalanadiganlarga nisbatan asossiz 
ravishda rad etishdir. 
Shunday qilib, tashqi iqtisodiy siyosat (yoki aniq va izchil siyosatning yo‗qligi) 
mamlakatning zamonaviy global iqtisodiyotga haqiqiy integratsiyalashuviga emas, 
balki jahon moliyaviy bozorlariga bir tomonlama qaramligiga va xalqaro mehnat 
taqsimoti tizimida quyi maqomni saqlab qolish va hatto kuchaytirishga yordam berdi. 

---

124 
Shu sababli, globallashuv jarayonlarining rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti 
uchun uning salbiy oqibatlari namoyon bo‘ldi.