Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkent moliya instituti

manipulyatsiyalash
deb baholanadi. 
Sotuvchi va sotib oluvchi tomonidan bitta shaxsiy hisob raqamda bitim 
tuzilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Bunday bitimni amalga oshirish narxlarni 
manipulyatsiyalash debbaholanadi. 
Sessiya yakunlangunga qadar keyinchalik buyurtmalardagi ma’lumotlarni 
o‘chirish orqali sessiya davomida buyurtma berish yo‘li bilan birja tovarining 
narxini oshirish narxlarni 
manipulyatsiyalash
deb baholanadi. 
Birja savdolarida birja tovari narxini sun’iy ravishda oshirish yoki 
pasaytirishga olib keladigan birja a’zolarining harakatlari 
narxlarni
manipulyatsiyalash
, deb baholanadi. 

---

42 
Birja savdolari alohida turdagi mahsulotlarni birja savdolarida realizatsiya 
qilishni tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar talabari hisobga olingan holda 
o‘tkaziladi. Shu bilan birga O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 
tomonidan 
birja 
savdolarini 
o‘tkazishning 
boshqa 
maxsus 
shartlari 
belgilanishimumkin. 
Agar mijozning buyrug‘ini bajarish qonun hujjatlari va (yoki) savdo 
qoidalarning buzilishiga olib kelsa, birja a’zosi mazkur buyruqni bajarishni rad 
etishga majbur. 
3.2. Birja savdosi natijalari va birja bitimlarini rasmiylashtirish va 
ro‘yxatga olish tartibi
Qarama-qarshi buyurtmalarni birlashtirish natijasi bo‘yicha BSET birja savdo 
sessiyasi yakunlangan paytdan boshlab bir soat ichida amalga oshirilgan bitimlarni 
shakllantiradi va ro‘yxatga oladi, shundan so‘ng Makleriat va Hisob-kitob kliring 
palatasi (keyingi o‘rinlarda HKKP)ga kelib tushadigan amalga oshirilgan bitimlar 
(savdo bayonnomalari) reestrini shakllantiradi. 
Amalga oshirilgan bitimlar (savdo bayonnomalari) reestrining shakli birja 
Boshqaruvi tomonidan tasdiqlanadi. 
HKKP O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan tariflarga 
muvofiq birja bitimlarini ro‘xatga olganlik va kliring xizmatlari ko‘rsatganlik uchun 
birja foydasiga komission yig‘im undirilishini ta’minlaydi. Komissiya yig‘imi 
kelusida bitimning rasmiylashtirilishi yoki rasmiylashtirilmasigidan qat’iy nazar 
undiriladi. 
Savdo sessiyasi yakunlani bo‘yicha Makleriat amalga oshirilgan bitimlar 
reestri asosida birja filiallarining maklerlari va savdo maydonchalari registratorlari 
orqali birja a’zolariga ular tomonidan amalga oshirilgan barcha birja bitimlari 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni taqdim etadi. 
Birja bitimi amalga oshirilgan bitimlar reestri asosida BSET tomonidan 
avtomatik tarzda namunaviy birja kontraktida belgilangan shartlarga muvofiq 
shakllantiriladi. 

---

43 
Birja bitimida: 
-
birja savdosi sanasi va raqami; birja bitimi raqami; 
-
birja shartnomasi tomonlari (sotuvchi va sotib oluvchi)ning rekvizitlari; 
-
bitimni amalga oshirgan birja a’zolarining rekvizitlari;
-
shartnoma predmeti; 
-
tovar nomi; 
-
birja kontraktining raqami;
-
o‘lchov birligi; 
-
o‘lchov miqdori; 
-
har bir birlikning bahosi; 
-
har bir birlikning boshlang‘ich bahosi; har bir lot qiymati; 
-
har bir lotning bolnag‘ich bahosi; shartnoma summasi; 
-
pul birligi; qadoq turi; 
-
tovarni yetkazib berish va to‘lovni amalga oshirish muddatlari va shartlari; 
-
taraflarning majburiyatlari; 
-
shartnoma majburiyatlari bajarilmaganda yoki lozim darajada bajarilmaganda 
tomonlarningjavobgarligi; 
-
nizolarni birjaning Arbitraj komissiyasida sudgacha hal etish; namunaviy birja 
kontraktiga muvofiq alohida shartlar ko‘rsatiladi. 
Amalga oshirilgan barcha birja bitimlarini rasmiylashtirilish talab etiladi. 
Birja tovariga nisbatan uning a’zolari tomonidan birja savdolari 
o‘tkazilmasdan tuzilgan birja bimimlarini birja tomonidan ro‘yxatga olinishiga yo‘l 
qo‘yilmaydi. 
Birja a’zosi o‘zi tomonidan amalga oshirilgan barcha bitimlarni tekshirishi, 
imzolashi, muhr qo‘yishi va ularni savdo sessiyasi yakunlangan paytdan boshlab 
ikki soatdan kechiktirmasdan birja filialining makleriga (savdo maydonchasi 
registratoriga) topshirish shart. 
Birja a’zosi - sotuvchi va birja a’zosi – sotib oluvchining birja bitimi nusxalari 
birja filiali makleri (savdo maydonchasi registratori)ning muhri bilan tasdiqlanadi, 
shundan so‘ng bitim rasmiylashtirilganhisoblanadi. 

---

44 
Birja bitimini rasmiylashtirish bitimni tuzgan birja a’zosining joylashgan 
(ro‘yxatga olingan) joyida amalgaoshiriladi. 
Birja bitimlari nusxalari birja a’zosi – sotuvchi va (yoki) birja a’zosi – sotib 
oluvchi, shuningdek makler yoki registrator tomonidan rasmiylashtirilmaganda 
bitim tuzilmaganhisoblanadi. 
Sotuvchi va sotib oluchining bitim bo‘yicha huquq va majburiyatlari birja 
bitimi rasmiylashtirilgan paytdanboshlanadi. 
Sotib oluvchining manfaatida harakat qilayotgan birja a’zosi birja filialining 
makleriga yoki savdo maydonchasi registratoriga quyidagi hujjatlarni topshiradi: 
- mijoz bilan tuzilgan topshiriq shartnomasi (komissiya shartnomasi);
- birja savdosida birja tovarini sotib olish haqidagi buyruq (agar topshiriq 
shartnomasi yoki komissiya shartnomasida tovarni sotib olish bo‘yicha mijozning 
ko‘rsatmasini bir marta bajarish nazarda tutilgan bo‘lmasa); 
- birja tovarini sotib olishga ushbu mijozning vakolati borligini tasdiqlovchi 
hujjatlar (agar qonun hujjatlarida birja tovarni sotib olish uchun sotib oluvchilarning 
alohida toifalari nazarda tutilgan bo‘lsa). 
Birja bitimini rasmiylashtirish uchun mas’ul filial maklerlari (savdo 
maydonchalari registratorlari) birja a’zosidan buyruqlarni ro‘yxatga olish kitobini 
talab qilib olishga haqli. 
Birja eksport bitimini (eksport kontraktini) ro‘yxatga olishda unga 
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 21.05.2004 yilda 1365- raqam bilan 
ro‘yxatga olingan Tashqi savdo shartnomalariga identifikatsiya raqami berish 
to‘g‘risidagi Nizom (“O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami”, 2004 y, 
№ 20, 247-modda)ga muvofiq raqam beriladi. 
O‘tkazilgan birja savdosi natijasida chet el valyutasida tuzilgan eksport 
kontrakti birja yoki uning vakolatli organi (filial, savdo maydonchasi) tomonidan 
qonun hujjatlariga muvofiq ro‘yxatga olinadi. 
Birjada ro‘yxatga olingan standart eksport kontraktlari bir ish kuni ichida 
hisobga qo‘yish uchun kontrakt tuzilgan joydagi hududiy bojxona organlariga 
yuboriladi. 

---

45 
Eksport kontraktlarini sotuvchining vakolatli banki va bojxona organlarida 
hisobga qo‘yish ular o‘rnatilgan tartibda birjalarda ro‘yxatga olingandan so‘ng 
amalga oshiriladi. 
Eksport qilinadigan tovarlarning bojxona rasmiylashtiruvi qonun hujjatlarida 
ko‘rsatilgan tartibda sotuvchi tomonidan amalga oshiriladi. 
Ertalabgi sessiyalar yakunlanganidan keyin soat 15:00 ga qadar, kechki 
sessiyalar yakunlanganidan keyin esa keyingi kun soat 9:10 ga qadar savdo 
maydonchasi registratori birja filialining makleriga (hududiy joylashuviga ko‘ra) u 
tomonidan rasmiylashtirilmagan, shu jumladan savdo Qoidalarning 155-bandida 
ko‘rsatilgan sabablarga ko‘ra, birja bitimlari haqidagi ma’lumotni yuboradi. 
Ertalabgi sessiyalar yakunlanganidan keyin soat 15:30 ga qadar, kechki 
sessiyalar yakunlanganidan keyin esa keyingi kun soat 9:30 ga qadar birja filialining 
makleri Makleriatga (hududiy joylashuviga ko‘ra) uning tomonidan (shu jumladan 
savdo 
Qoidalarining 
155-bandida 
ko‘rsatilgan 
sabablarga 
ko‘ra) 
rasmiylashtirilmagan birja bitimlari, shuningdek savdo maydonchasi registratoridan 
olingan ma’lumotlarni yuboradi. 
Makleriat savdolar o‘tkazilgan kunning ertasi soat 10:00 dan kechiktirmasdan 
ma’lumotlarni umumlashtiradi, rasmiylashtirish uchun topshirilmagan birja 
bitimlari haqidagi ma’lumotlarni aybdor brokerlarga nisbatan chora ko‘rish uchun 
Intizom komissiyasiga, ushbu bitimlarni kliringga kiritmaslik uchun HKKPga, 
shuningdek nizo mavjud yoki mavjud emasligiga qarab savdo Qoidalarning 155-
bandida nazarda tutilgan holatlarni ko‘rib chiqish uchun Aribitraj yoki Intizom 
komissiyasiga yuboradi. 
HKKP Makleriatning xarbarnomasida ko‘rsatilgan bitimlarni kliringga 
kiritmaydi va ushbu bitim tomonlarining pul mablag‘larini ozod qiladi, savdo 
Qoidalarning 155-bandida ko‘rsatilgan nizoli holatlar bundan mustasno. 
Savdo Qoidalarning 155-bandida ko‘rsatilgan nizoli holatlarda HKKP 
tomonlarning pul mablag‘lariga Arbitraj komissiyasi tomonidan qaror chiqarilgunga 
qadar band solib qo‘yadi. 

---

46 
Broker o‘zi tomonidan amalga oshirilgan bitimlarni qabul qilib olishdan, 
imzolashdan va (yoki) filial makleriga (savdo maydonchasi registratoriga) 
rasmiylashtirish uchun (shu jumladan xatolik sababli berilgan buyurtmalar bo‘yicha 
ham) topshirishdan, shuningdek savdo Qoidalarning 155-bandida ko‘rsatilgan 
bitimlarni amalga oshirishdan yoki birja (savdo maydonchasi) oldi-sotdi 
shartnomasini rasmiylashtirishdan bosh tortgan taqdirda aybdor tarafdan jarima 
undriladi. 
Birja filialining makleri yoki savdo maydonchasi registratori tomonidan birja 
bitimlarini rasmiylashtirishdan bosh tortgan taqdirda (mazkur Qoidalarning 155-
bandida ko‘rsatilgan holatlardan tashqari) birja a’zosi qonunbuzilishini ko‘rib 
chiqish uchun birjaga ariza bilan murojaat qilishga haqli. 
Ariza birjaga kelib tushgan paytdan boshlab bir kunlik muddat ichida ko‘rib 
chiqiladi. Bitimni rasmiylashtirish asossiz rad etilgan bo‘lsa, u birja tomonidan 
darhol rasmiylashtiriladi. Birja filialining makleri yoki savdo maydonchasi 
registratori tomonidan bitimni rasmiylashtirish asossiz rad etilganligi uchun birjadan 
yoki savdo maydonchasidan jabrlangan birja a’zosi foydasiga jarima undiriladi. 
Birja a’zosiga nisbatan jarima qo‘llash haqidagi qaror Intizom komissiyasi 
tomonidan qabul qilinadi. Intizom komissiyasining qarori birja a’zosiga yuboriladi. 
Qo‘llanilgan jarima o‘n bank ish kuni ichida to‘lanmasa, aybdor birja a’zosi 
jarima to‘liq to‘langanga qadar birja savdolaridan chetlashtiriladi. 
Bitim normativ-huquqiy hujjatlar, vakolatli davlat organlari qarorlari 
talablariga zid ravishda amalga oshirilgan bo‘lsa, shuningdek mijoz – sotib oluvchi 
normativ-huquqiy hujjatlar, vakolatli davlat organlari qarorlariga muvofiq kelmasa, 
birja filialining makleri va savdo maydonchasi registratori birja bitimini 
rasmiylashtirmaydi. 
Savdo qoidalarning 155-bandida ko‘rsatilgan holatlar yuzasidan nizo vujudga 
kelsa, ushbu holatlarning mavjudligi faktini tasdiqlash yoki inkor etish maqsadida 
nizolar Aribitraj komissiyasi tomonidan ko‘rib chiqiladi. Qonunbuzilish holati 
mavjudligi fakti inkor etilsa, Arbitraj komissiyasi birja tomonidan bitimdan bandni 
echish bo‘yicha qaror qabul qiladi, bu haqda tomonlarga, Makleriatga va HKKPga 

---

47 
xabar beriladi. Qonunbuzilish holati mavjudligi fakti tasdiqlansa, Arbitraj 
komissiyasi bitimni amalga oshirilmagan deb toshish to‘g‘risida qaror qabul qiladi 
va uni HKKPga tomonlarning pul mablag‘lariga solingan bandni echish uchun, 
Intizom komissiyasiga aybdor birja a’zosiga chora ko‘rish uchun yuboradi 
Savdo qoidalarning155-bandida ko‘rsatilgan qonunbuzilishlar yuzasidan nizo 
mavjud bo‘lmasa, mazkur holatlarni Intizom komissiyasi ko‘rib chiqadi va ko‘rib 
chiqish natijalari bo‘yicha qaror qabul qiladi. 
Birja a’zosi tomonidan mijozning ko‘rsatmasi (buyrug‘i)ga zid ravishda bitim 
tuzilganligi haqida dalillar mavjud bo‘lsa, mijoz birja a’zosining javobgarligini 
belgilash haqida Intizom komissiyasiga ariza bilan murojaat qilishga, shuningdek 
birja a’zosidan o‘ziga etkazilgan zararni sud tartibda undirishni talab qilishga haqli. 
Mazkur Qoidalarning 155-bandida ko‘rsatilgan holatlardan tashqari, birja 
tomonidan rasmiylashtirilgan bitimlarni tomonlarning o‘zaro roziligi bilan bekor 
qilish haqidagi ariza va murojaatlar ko‘rib chiqilmaydi. 
Birjada savdolarning o‘tkazilishini yoki normal o‘tkazilishini buzadigan, birja 
tovarlari bilan savdo o‘tkazilishini mumkin bo‘lmaydigan qilib qo‘yadigan yoki 
birja a’zolarining savdolarda ishtirok etishiga to‘sqinlik qiluvchi favqulotda holatlar 
yuz berishi natijasida birja savdolari o‘tkazilmagan deb topilishi, uning natijalari esa 
bekor qilinishi mumkin. 
Savdolar o‘tkazilmagan deb topilgan taqdirda birja tomonidan komissiya 
yig‘imlari undirilmaydi. 
Favqulodda holatlarga quyidagilar kiritilishi mumkin: 
- O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari yoki qonunosti hujjatlarining 
qabul qilinishi yoki ularga har qanday o‘zgartirish kiritilishi; 
- qonun hujjatlari bilan birjaga berilgan vakolatlariga kiritilgan masalalar 
bo‘yicha davlat boshqaruvi organlarining birjaga yuborilgan farmoyish yoki 
ko‘rsatmalari; 
- yong‘in yoki boshqa baxtsiz hodisalar; 
- birja egallagan binolarning buzilishi yoki ularga jiddiy shikast etkazilishi; 

---

48 
- elektr energiyasining o‘chishi yoki uning yetkazib berilishida uzilishlar 
bo‘lishi, birjaning ixtiyorida bo‘lgan texnik vositalar bilan normal holatga keltirish 
imkonibo‘lmasa; 
- hisoblash texnikalari, orgtexnika, aloqa vositalari, shu jumladan 
telekommunikatsiyadagi dasturiy ta’minotning yaroqsizligi yoki ishdan chiqishi; 
- birja xodimlari va (yoki) treyderlar, birja a’zolarining hayoti va sog‘ligiga 
xavf tug‘dirishi mumkin bo‘lgan birja binosida sodir bo‘lgan har qanday holatlar; 
- savdolarni normal o‘tkazilishini mumkin qilmay qo‘yadigan favqulotda, 
kutilmagan va bartaraf etib bo‘lmaydigan xarakterga ega bo‘lgan har qanday boshqa 
holatlar. 
Natijalari bekor qilingan birja savdolari chog‘ida amalga oshirilgan bitimlar 
amalga oshirilmagan hisoblanadi va ularni rasmiylashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Bekor qilingan miqdorlar sotuvchi tomonidan qayta savdoga qo‘yiladi.