O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

      1. To’la jamlanmaganmaktablar haqida 

  Mamlakatimizda, xususan bizning Respublikamizda   qishloq joylarida kichik  va 

uzoq aholi yashaydigan punktlar mavjud bo‘lib, bu   joylarga bir sinfga belgilangan 

me’yordan anchagina kam bo‘lgan  7 yoshli bolalar  bo‘lganda To’la 

jamlanmaganmaktablar ochiladi.Bu shunday maktabki, unda bir O’qituvchi  bir vaqtda 

bir necha sinfda ishlaydi. Bu sinflarda soni 3 tadan 30 tagacha O’quvchi  bo‘lishi 

mumkin. Bir O’qituvchi hamma (I–IV) sinflar bilan bir vaqtda ishlaydigan maktab bir 

komplektli maktab deyiladi. 

Ikkita O’qituvchi, uchta (ba’zan to‘rtta) sinf bilan ishlaydigan maktab ikki komplektli 

maktab deyiladi. Ikki komplektli maktablarda uch sinfni  ikki komplektga 

birlashtirishning ushbu variantlarini amalga oshirish mumkin: 1-  va 2 -  sinflarni  bir  

komplektli qilib birlashtirish (bu holda birinchi sinf bilan uchinchi sinf O’qituvchisi 

ishlaydi), 1-  va 3-sinflarni 2-  va 4-  sinflarni bir komplektga birlashtirishning mos 

variantlarini tanlanadi. 

2.To’la jamlanmaganmaktablarda ishlash O’qituvchi va O’quvchilar uchun bir qator 

qiyinchiliklar va to‘siqlar bilan bog‘liq: 

1. O’qituvchi har kuni darsga tayyorlanishi va turli fanlardan eng kamida 8 soat dars 

o‘tishi kerak. To’la jamlanmaganmaktablarda darslar bo‘yicha reja tuzish oddiy 

maktabda bir sinf bilan ishlashdagiga qaraganda ko‘p vaqt talab qilishi bilan ishlash 

darajasi qiyin. Har kuni 8 yoki 12 ta reja ustida ishlash qiyingina bo‘lmay, balki bularni 

o‘zaro koordinatsiyalash anchagina vaqt talab qilishi bilan, ularga optimal pedagogik 

samara beradigan ularni bir butun birlashtirish zarurligi bilan ham qiyindir. Bularning 

hammasi  o’qituvchidan tegishli bilimlarni bilishdan tashqari, maksimal darajada kuch, 

sabot, uyushqoqlik, matonat, qat’iyatlikni talab qiladi. 

2. O’quvchilarning bir necha sinfga diqqat e’tiborini taqsimlashi juda qiyin. 

3.  O’qituvchi bir sinf bilan darsning yarmi yoki 1/3 qismi davomida shug‘ullanishga, 

darsning qolgan vaqtida o’quvchilar mustaqil ishlashiga to‘g‘ri keladi. 

4.  O’quvchilar mustaqil ish bajarayotganida darhol  o’qituvchidan yordam olish 

niyatidan mahrumdirlar, chunki bu vaqtda o’qituvchi boshqa sinf bilan band bo‘ladi. 

5. Bir sinf o’quvchilari, ayni vaqtda o’qituvchi rahbarligida ishlayotgan boshqa sinf 

o’quvchilarining xalaqit berishiga qaramay, mustaqil ishlayverishlari kerak. 

Shunga qaramay To’la jamlanmaganmaktab o’quvchilari uchun bir qator afzalliklari 

ham mavjud. 

---

1.Sinf  o’quvchilari sonining kamligi (ba’zan 2–3 ta o’quvchi). Bu o’qituvchiga tez-

tez so‘rab turish, o’quvchilar bilimlaridagi kamchilliklarni topish va ularni tuzatish 

imkoniyatlarini beradi.  

2.. To’la jamlanmaganmaktablarda O’quvchi daftarlarini tekshirishga oz vaqt 

sarflaydi, u bu daftarlar orqali  O’quvchi qanday va nimadan qiynalayotganini oson 

aniqlaydi.  

3.To’la jamlanmaganmaktablar maktab xususiyatiga ko‘ra o’quvchi darsning 

taxminan 1/3 qismida mustaqil ishlashga to‘g‘ri keladi. Buning o’quv maqsadlaridan 

tashqari, katta tarbiyaviy ahamiyati ham bor: iroda mustahkamlanadi, qiyinchiliklarni 

bartaraf qilish malakasi tarbiyalanadi.  

 

4. 

Yuqorisinfo’quvchilariquyisinfo’quvchilarigayordamberishlarimumkin, 

chunkiularharkunibirsinfxonasidabirgabo‘lishadi. 

3.     Darslarni rejalashtirish ham to’la jamlanmagan 

 maktablarada ish tashkil qilishni aniqlab beruvchi 

  omillardan biridir. Bu rejalashtirish esa har xil ishlarni 

 bir necha sinf bir vaqtda bajarishni ta’minlashdan iborat. 

Darsjadvalituzishto‘g‘risidagikengtavsiyalarshuniko‘rsatmoqd

aki,  bungabinoan  1-yarimyillikdaharkunioldingi  1–2  darsfaqat  1-

sinfbilano‘tkaziladi.  Bunga kundalik darslar sonini 6 taga 

yetkazish yo‘li bilan erishib bo‘ladi. Buning uchun darslar vaqtini 

30 minutgacha qisqartirish kerak bo‘ladi.  

Masalan, bir komplektli maktablarda dushanba kuni uchun dars jadvali quyidagicha. 

Demak, 1- sinflar ikki darsni oldin o’qiydi va ikki dars oldin   tugatadi. 

O’qituvchi uchun eng og‘ir   soatlar 3 chi va 4 chi soatlardir. 

O‘z komplektli maktablarda o’quv ishini   rejalashtirish tegishli   metodik  

 

qo‘llanmalar orqali o’qituvchilarga yetkazilmoqda.             

Uch sinfda bir vaqtda o‘tkaziladigan bir predmetli (matematika) darsining taxminiy 

rejasini keltiramiz: 1-sinfda «sondan yig‘indini ayirish»   (mustahkamlash); 2- sinfda «21 

dan 100 gacha bo‘lgan sonlarni og‘zaki raqamlash»   (ya’ni tushuncha berish), 3- sinfda  

«1000 ichida og‘zaki raqamlash»   (ya’ni tushuncha berish). (L.Sh. Levenberg va 

boshqalar. «Boshlang‘ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi»  ). 

 

Dars 

raqami 

dushunba 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

I 

I 

I,II,III 

I,II,III 

II,III 

II,III 

Dars 

bosqichlari 

vaqti 

Ishni sinflar bo‘yicha tashkil qilish 

I sinf 

II sinf 

III sinf 

 

 

 

1. 

10 min  Mustaqil. Sondan 

yig‘indini ayi-

rishga doir 

misollar 

Mustaqil.20 gacha 

bo‘lgan son-larni 

yozib, ular ustida 

qo‘shish misollari. 

O’qituvchi 

boshchiligida 

yangi mavzu bilan 

tanishtirish, 

mustahkamlash. 

Mustaqil 

beriladigan 

topshiriqni 

tushuntirish. 

 

 

 

2. 

15 min  Mustaqil. 

Darslikdan misol 

masalalar berish. 

O’qituvchi 

boshchiligida 

mustaqil ishni 

tekshirish. Yangi 

Mustaqil. 

Darslikdan misol 

masalalar yechish. 

---

 

Hamma narsadan oldin to’la jamlanmaganmaktablarda  sinf doskasi o‘lchamini 

kattalashtirish kerak. Buning sababi bir necha sinf bilan ishlash sharoitida doskaga, 

birinchidan bir necha topshiriq materiallari yoziladi va ikkinchidan, bir necha sinf uchun 

yoziladi. Shu bilan birga topshiriqlar umumiy maktabdagiga qaraganda to‘laroq bayon 

qilinadi. Chunki, o’quvchilar ulardan o’qituvchining tushuntirishlarisiz foydalanishlari 

kerak. To’la jamlanmaganmaktablar ish tajribasida bu maqsadlarda qo‘shimcha yengil 

ko‘chma, osma (yoki tagliklarga o‘rnatilgan) doskalar, uzaytirilgan sinf doskalaridan 

(tortib turiladigan pardalar bilan taminlangan), olib qo‘yiladigan (ochiladigan qopqoqli) 

maxsus doskalardan foydalaniladi.  

To’la jamlanmaganmaktabda  o’quvchilarni  o’qitishda har xil jadvallar ham muhim 

rol o‘ynaydi. Bunda asosan umumiy ta’lim maktablari uchun mo‘ljallangan jadvallarning 

(spravochnik, instruktiv, o‘rgatuvchi jadvallarning) o‘zidan foydalanish mumkin.  

To’la jamlanmaganmaktablar uchun ma’lumotlari o‘zgartiriladigan jadvallarning 

ahamiyati ayniqsa katta. Masalan, sodda masalalarning (murakkab masalalarning) qisqa 

yozuvlari namunalarini o‘z ichiga oladigan jadvallarni cho‘ntakli qilib tayyorlash 

maqsadga muvofiq, bu cho‘ntaklar son ma’lumotlarni unga teskari masala bilan 

almashtirish natijasida maqsadni amalga oshirish imkonini beradi.  

To’la jamlanmaganmaktabda algoritmik jadvallarga, ya’ni algoritmik qoidalarni o‘z 

ichiga olgan jadvallarga katta o‘rin berish kerak.  

Тarqatma-didaktik materiallardan foydalanish ham mustaqil ishlarni muvaffaqiyatli 

bajarishga imkon beradi. Ko‘pchilik hollarda bular topshiriqli kartochkalardan iborat 

bo‘ladi.  

O’qituvchi ikkita yoki uchta sinf bilan mashg‘ulot olib boradigan maktab bir 

komplektli maktab deb ataladi. Ikkita  o’qituvchi uchta yoki to‘rtta sinf bilan mashg‘ulot 

olib boriladigan maktab ikki komplektli maktab deb ataladi. 

 Kam komplektli maktablar barcha maktablar uchun belgilangan dasturlar bo‘yicha 

ishlaydigan va asosan boshqa maktablarga o‘xshash usullardan foydalanadilar, lekin bu 

mavzuni 

tushuntirish. 

Mustaqil ishga 

ko‘rsatma. Uyga 

vazifa 

 

 

 

3. 

15 min 

O’qituvchi 

boshchiligida.  

Mustaqil ishni 

tekshirish va 

og‘zaki mashq 

bajarish. «Jim»   

o‘yini, uyga vazifa 

berish. 

      Mustaqil. 

Darslikdan misol-

masalalar 

ko‘rsatiladi. 

Mustaqil.Oldingi 

topshiriqlar davom 

yetkaziladi. 

 

4. 

5 min 

      Mustaqil. 

Darslikdan misol - 

masalalar 

ko‘rsatiladi. 

   Mustaqil. 

Oldingi 

topshiriqlar 

davom 

yetkaziladi 

O’qituvchi 

boshchiligida 

mustaqil ishlar 

tek-shiriladi. 

Uyga vazifa 

beriladi 

---

yerda darsning tashkil etilishida muhim farqlar bor. Kam komplektli maktabda bolalarni 

o’qitish va tarbiyalash o’qituvchidan katta mahorat talab qiladi. 

Ikkita sinf bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarni rejalashtirishda  o’qituvchi quyidagi 

masalalarni hal etishi kerak: 

1)  O’qituvchi rahbarligida o‘tkaziladigan mashg‘ulot vaqtini qanday taqsimlash 

kerak; 

2) O’quvchilarning mustaqil shug‘ullanishlarini qanday tashkil etish kerak; 

3) mustaqil ishlarni qachon va qanday tekshirish kerak; 

4)  bir sinfdan ikkinchisiga o‘tishni qanday amalga oshirish kerak.            

 Bu masalalarni hal etish uchun o’qituvchi dars jadvalida matematika darsining 

o‘rnini, darsning turini belgilab olishi, darsning minutlar bo‘yicha taqsimlangan puxta va 

aniq rejasini tuzib olishi lozim. 

Dars jadvalida matematika odatda birinchi yoki ikkinchi soatga qo‘yiladi. 

Matematika darsini boshqa sinfdagi xuddi shu dars bilan birgalikda bo‘lishi eng 

maqbuldir. 

To’la jamlanmaganmaktablarda darsning mazmuni va turiga qarab mashg‘ulotlarni 

birgalikda olib borishning ushbu to‘rt turi farq qilinadi: 

1) barcha sinflarda yangi material o‘rganiladi; 

2) bir sinfda yangi material o‘rganiladi, ikkinchi sinfda esa mashqlar bajariladi; 

3) ikkala sinfda malakalarni mustahkamlash va rivojlantirish darsi o‘tkaziladi; 

4) ikkala sinfda amaliy ishlar yoki ekskursiya o‘tkaziladi. 

1–3 sinflarda darsni tashkil qilish turlaridan birini ko‘rib chiqamiz, u ikkinchi yarim 

yillik uchun, birinchi sinf bolalari mustaqil ishlash malakasiga ega bo‘lganlaridan so‘ng 

tavsiya qilinadi. 

Darsning bunday tuzilishi ushbu turga mos keladi: 

Bir sinfda yangi materialni tushuntirib, qolgan ikki sinfda o‘rganilgan materialni 

mustahkamlash. 

Uchta sinf bir vaqtda shug‘ullanganida hamma sinflarda yangi  materialni bir vaqtda 

o‘rganishdan qochish kerak. 

Bir necha sinflar bir vaqtda shug‘ullanganida o’quvchilar-ning mustaqil ishlari 

alohida o‘rin tutadi. 

Darsda mustaqil ishlashning mazmuni quyidagicha: 

– darsda yangi bilimlarni o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan, oldin o‘tilgan materialni 

darslik yoki boshqa manba bo‘yicha mustaqil takrorlash; 

– darsda o‘rganilgan materialni mustahkamlash uchun mashqlar; 

– olingan bilimlarni amaliy qo‘llaniladigan turli xildagi mashqlar. 

Mustaqil ishni to‘g‘ri tashkil etishda o’quv topshiriqlarining mufassal ishlanmalarini 

eslatmalar yordamida beradi. 

Mustaqil ishlash usullari bilan bolalarni o’qituvchi maktabdagi birinchi darslaridan 

boshlab tanishtira boshlaydi. Dastlab bu topshiriqlar kichik hajmli va ergashish 

xarakterida bo‘ladi. Masalan, “Sen ham shunday qil” o‘yini. 

Bu fikrlash uquvini shakllantiradi, matematik nutqni rivojlantiradi, kuchsiz 

O’quvchilarning materialni yaxshiroq tushunib olish va hamma qatori o‘z 

muvaffaqiyatlaridan quvonishlariga imkon yaratadi.