O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti

“Maktahgachata’lim” 
atamasiqachonvaqaysitashkilottomo- 

---

 
 
72 
nidanqabulqilingan? 
A)
 
1998-yil Xalq Ta’limi Vazirligi 
B)
 
1997-yil YuNESKO 
C)
 
1999-yil 
YuNESEF 
D)
 
1997-yil 
Xalq Ta’limi bo’limlari 
 
5.
 
Qaysi  davlat  hujjatining  uchmchi  yakuniy  bosqichi  2018  -2020-  yillarga 
mo‘Ijal!angan? 
A)
 
Maktabgacha ta’lim to‘g‘risidagi Nizom 
B)
 
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi 
C)
 
Ta’lim to‘g‘risidagi qonun 
D)
 
Maktabgacha ta’lim Konsepsiyasi 
 
 
 
 
7-MAVZU: 
MAKTABGACHA TA’LIM YOSHIDAGI 
BOLALARNING TARBIYASI
 
Reja: 
1.
 
Shaxs rivojlanishi va tarbiyasi masalalari 
2.
 
Maktabeacha yoshdagi bola shaxsi rivoilamshiga ta sir etuvchi omillar 
3.
 
Rivojlanishning yosh vaoziga xos xususiyatiari
 
 
 
Tayanch tushunchalar: bola, shaxs, rivojlanish, tarbiya, ijtimoiy muhit, biologik 
yondashuv, yosh xususiyatlari. 
 
Odamning  ijtimoiy  mavjudot  sifatida  shaxsga  aylanishi  uchun  ijtimoiy  muhit 
sharoitlari  va  tarbiya  kerak  bo‘ladi.  Ana  shular  ta’sirida  odam  inson  sifatida 
rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi. 
Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual o‘sishida namoyon bo‘ ladigan 
miqdor  va  sifat  o‘  zgarishlar  mohiyatini  ifoda  etuvchi  murakkab  jarayondir. 
Rivojlanish  mohiyatan  oddiydan  murakkabga,  quyidan  yuqoriga,  eski  sifatlardan 
yangi holatlarga o‘tish, yangilanish, yangining pay do bo‘lishi, eskining yo‘qolib 
borishi,  miqdor  o‘zgarishining  sifat  o‘zgarishiga  o‘tishini  ifodalaydi. 
Rivojlanishining  manbayi  qarama-  qarshiliklarning  o‘rtasidagi  kurashdan 
iboratdir. 
Bola  shaxsining  rivojlanishi  inson  ijtimoiy  mavjudotdir,  degan  falsafiy 
ta’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, 
uning rivojlanishida  tabiat rivojlanishining  qonuniyatlari ham  muhim ahamiyatga 
ega.  Shuningdek,  shaxs  bir  butun  mavjudot  sifatida  baholanar  ekan,  uning 
rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir-

---

 
 
73 
biridan ajratib bo‘lmaydi. Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, 
turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi. 
Inson  butun  umri  davomida  o'zgarib  boradi.  U  ham  ijtimoiy,  ham  psixik 
jihatdan  kamolga  yetadi,  bunda  bolaga  berilayotgan  tarbiya  maqsadga  muvofiq 
bo‘lsa,  u  jamiyat  a’zosi  sifatida  kamol  topib,  murakkab  ijtimoiy  munosabatlar 
tizimida  o‘ziga  munosib  o'rin  egailaydi.  Chunki  rivojlanish  tarbiyata’siri 
ostidaboradi.  Shaxsningfazilatlarini  to‘g‘ri  ko‘rishvabexato  baholash  uchun  uni 
turli  munosabatlar  jarayonida  kuzatish  lozim.  Demak,  shaxsni  rivojlantirish 
vazifasini to‘g‘ri hal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvcbi omillar hamda shaxs 
xususiyatlarini yaxshi bilish zarur. 
Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun o‘sish va rivojlanishqonuniyatlarini 
bilish  hamda  hisobga  olish  maqsadga  muvofiq.  Shundayqilib,  rivojlanish  va 
tarbiya o‘rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud. 
Maktabgacha  ta’lim  yosh  avlod  dunyoqarashini  shakllantirishda  asosiy  poydevor 
hisoblanadi.  MTMda  ta’lim-tarbiya  jarayoni  yuqori  saviyada  tashkil  etilsa,  bu 
dargohda ulg‘ayayotgan o‘g‘il-qizlarning ma’naviy olami, aqliy salohiyati shunga 
munosib  tarzda  rivojlanadi.  Davlatimiz  rahbari  Islom  Karimovning  “Yuksak 
ma’naviyat  –  yengilmas  kuch”  asarida  aytilganidek  “Bolaning  ongi  asosan  5-7 
yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo‘lsak, aynan shu davrda uning qalbida 
oiladagi muhit ta’sirida  ma’naviyatning ilk kurtaklari namoyon bo‘la boshlaydi”. 
Demak, bu davrda kichkintoyning dunyoqarashi shakllanishi uchun jiddiy e’tibor 
zarur.  Bu  birinchi  galda  tarbiyachi-murabbiylardan  ulkan  mas’uliyat  talab  qiladi.  
O‘zbekiston  Respublikasining  “Ta’lim  to‘g‘risida”gi  Qonunida  belgilanganidek, 
“…o‘qitishning  ilg‘or  shakllari  va  yangi  pedagogik  texnologiyalarni,  ta’limning 
texnik  va  axborot  vositalarini  o‘quv  jarayoniga  joriy  etish”  lozim.  Kadrlar 
tayyorlash  milliy  dasturida  ham  “maktabgacha  ta’limning  samarali  psixologik-
pedagogik uslublarini izlash va joriy etish” masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. 
Shuningdek,  maktabgacha  yoshdagi  bolalarni  har  tomonlama  to‘g‘ri  tarbiyalash 
hamda  ular  ongini  shakllantirishga  qo‘yiladigan  talablar  Maktabgacha  ta’lim 
konsepsiyasida ham qayd etilgan. 
Yosh bola ongi muayyan muhitda shakllanadi. U qayerda yashashidan qat’i nazar 
ijtimoiy,  ekologik,  ilmiy,  texnikaviy  sohalardagi  voqeliklarni  ko‘rib,  his  etib, 
anglab  boraveradi  va  bu  holatlar  bola  ongiga  so‘zsiz  ta’sir  etadi.  Shu  bois, 
mutaxassislar  kichkintoyning  o‘sib-ulg‘ayishida  maktabgacha  bo‘lgan  davr 
alohida  o‘rin  tutishini  aytib  o‘tadilar.  Zero,  bolaning  rivojlanishi,  ruhiyati  va 
ta’lim-tarbiyasidagi  o‘ziga  xos  davrlar  bosqichma-bosqich  takomillashib  boradi. 
Farzandni  to‘g‘ri  tarbiyalab  voyaga  yetkazish  birinchi  navbatda,  ota-onalar 
zimmasiga  tushadi,  biroq  ta’lim  muassasalari  mas’ul  xodimlari  ham  har  bir  bola 
ongini  to‘g‘ri  shakllantirishning  samarali  usullari  haqida  o‘ylashi  va  ulardan  o‘z 
o‘rnida foydalana olishi zarur. 

---

 
 
74 
Turli  yoshdagi  kichkintoylar  bilan  muloqotga  kirishishda  ularning  ruhiy  olamini 
tushunish  lozim.  Bu  har  bir  guruh  tarbiyachisidan  katta  mahorat  talab  qiladi.  Bu 
borada  tarbiyachi  va  ota-onalar  bamaslahat,  hamkorlikda  ish  tutishi  maqsadga 
muvofiqdir. 
Yosh  bola  ongini  to‘g‘ri  rivojlantirishda  uning  nutqi,  o‘qishga  bo‘lgan 
qiziqishlariga jiddiy e’tibor qaratish zarur. Mutaxassislar fikricha, birinchi kichik 
guruhda  bolalar  1200-1500,  o‘rta  guruhda  esa  2000  dan  ziyod,  maktabga 
borishdan oldin 3-4 mingdan ortiq so‘zni bilishi kerak. Zotan, maktabgacha ta’lim 
muassasalarida  bolalarning  nutqiy  rivojlanishi  borasidagi  ishlarning  maqsadi 
bolalarga  nutqiy  muloqotning  muhim  shakli  –  og‘zaki  nutqni  adabiy  til 
me’yorlariga  muvofiq  holda  egallash,  to‘liq  ko‘rinishda  esa  tushunish  va  faol 
nutqqa kirishishni o‘rgatishdan iborat. 
Bu  borada  tarbiyachilarning  asosiy  vazifasi  kichkintoylarning  imkoniyatlaridan 
to‘laroq  foydalanish  sanaladi.  Shu  o‘rinda  aytish  kerakki,  bolaning  jismoniy  va 
ruhiy rivojlanishi alohida e’tibor talab qiladi. Tarbiyachi bolalar bilan faoliyat olib 
borar  ekan,  ularning  ruhan  sog‘lom,  baquvvat  bo‘lishiga  ahamiyat  qaratishi, 
mashg‘ulot  va  o‘yinlarni  to‘g‘ri  tashkil  qilishi  juda  muhim.  Bola  faoliyatining 
tabiati  va  mazmuni  aqliy  rivojlanishning  obyektiv,  ya’ni  xolisona  mezonlari 
hisoblanadi. 
Mutaxassislar  fikricha,  tarbiyachi  kichkintoyning  har  tomonlama  rivojlanishiga 
qarab  unga  yordam  beradigan  har  xil  mantiqiy  harakatli  o‘yinlar  tashkil  qilishi, 
ularda  kichkintoylarning  ijobiy  malakalarini  mustahkamlab  borishi  kerak.  Ana 
shundagina  bolalarni  aqliy  faoliyatga  tayyorlash  birmuncha  oson  kechadi.  Bu 
yoshdagi  bolaning  to‘laqonli  rivojlanishi  uchun  rivojlantiruvchi-predmetli  o‘yin 
muhiti  va  kattalarning  ular  bilan  mazmunan  boy  muloqot  hamkorligi  zarur  omil 
bo‘lib hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida yaratilgan rivojlantiruvchi 
muhit  maktabgacha  yoshdagi  bolalar  rivojlanishiga  qo‘yiladigan  Davlat  talablari 
va  “Bolajon”  dasturi  vazifalarini  sifatli,  uzluksiz,  izchil  hamda  bolalarning  yosh 
jihatlarini  hisobga  olgan  holda  bosqichma-bosqich  amalga  oshirishga  xizmat 
qilishi  lozim.  Rivojlantiruvchi-predmetli  muhit  bolaning  aqliy  fikrlash, 
boshlang‘ich  tashabbuskorligini  o‘stirish,  o‘zlashtirgan  bilimlarini  amalda  qo‘l-
lashga faol harakat qilishidagi asosiy vositadir. 
Bola  amal  qiladigan  predmetli  muhit  undagi  bilim  va  ko‘nikmani  amaliyotda 
qo‘llash  uchun  bitmas-tuganmas  axborot  manbai  bo‘lishi,  bola  ehtiyojini 
qondiruvchi,  uni  mantiqan  fikrlashga,  mustaqil  ravishda  yangilik  yaratishga 
undovchi, undagi malakani yanada takomillashtiruvchi manbaga aylanishi zarur.  
Rivojlantiruvchi-predmetli  muhit  bolalar  shaxsini,  qobiliyatlarini  rivojlantirish 
jarayonini  tezlashtirish  uchungina  xizmat  qilib  qolmay,  ularni  ijodkorlikka, 
tashabbuskorlikka,  mustaqil  izlanishga,  o‘z  kuchiga  ishonishlariga,  yangilikka 
intilishlariga, yaratuvchanlikka undaydi.