O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti tеxnika fakultеti

2. Gidroliz mexanizmi. 

Tuzlar gidrolizining mexanizmi tuz tarkibiga kirgan metall kationi va kislota 

qoldig‘i  -  anionning  tabiatiga,  aniqrog‘i,  qutblanuvchanligi  (polyarizatsiyasi)  ga 

bog‘liq.  Agar  ion  qanchalik  kuchli  qutblansa  (qutblangan  bo‘lsa)  gidroliz 

shunchalik  tez  va  to‘liq  boradi.  Umuman  Kat

+n

  va  An

-m

  lar  ishtirokida  gidroliz 

borish jarayoni mexanizmlarini quyidagicha tasavvur etish mumkin. 

 

I. Ma’lumki, xar qanday kation suvli eritmada donor-akseptor ta’siri tufayli 

gidratlangan  xolda.  ya’ni  akvokompleks  [Kat(H

2

O)

n

]

m

  xolida  bo‘ladi.  Bu 

kompleksdagi kationning zaryadi qanchalik katta va radiusi qanchalik kichik bo‘lsa 

uning akseptorlik kuchi shunchalik katta, ya’ni Kat ... OH

2

 bog‘i barqaror bo‘ladi. 

Bunday  kompleks  tarkibidagi  O  -  H  bog‘i  kuchli  qutblanuvchanlik  xossasiga 

egadir.  Shu  sababli  "gidrat  qobig‘ida"  gi  (Kat*H

2

O  ...  H

2

O)  suv  molekulalari 

o‘rtasidagi  vodorod  bog‘lanish  kuchli  bo‘ladi.  Bunday  o‘zaro  ta’sirlashuv 

natijasida  kation  bilan  bevosita  bog‘langan  suv  molekulasidagi  O  -  H  bog‘i 

kuchsizlanib  [Kat*HO

-

  ---H

+

  ...  H

2

O],  vodorod  atomi  sekinlik  bilan  ajraladi  va 

"gidrat  qobiq"  dagi  suv  molekulasi  bilan  birikib  H

3

O

+

  gidroksoniy  ionini  hosil 

qiladi,  Kation  esa  OH

-

  guruh bilan kuchliroq kimyoviy  bog‘ hosil qilib  Kat(OH)

n 

asosga aylanadi. 

 

Ajralib  chiqadigan  H

3

O

+

  -  ionlari  eritmadagi  [H

+

]  =  [OH

-

]  muvozanatni 

buzib,  [H

+

]  >  [OH

-

]  bo‘lishiga,  ya’ni  eritmada  kislotali  muhit  pH  <  7  yuzaga 

kelishiga olib keladi. 

 

Bu o‘zgarishlar asosan:  NH

4 

+

, Cu

2+

, Al

3+ 

, Cr

3+

, Fe

2+ 

, Fe

3+

, Co

2+

, Ni

2+

, Zn

2+ 

, 

Cd

2+

,  Hg

2+

,  Pb

2+

,  Sn

2+

,  Sb

3+

,  Bi

3+

,  Mn

2+

,  Mg

2+

  ionlari  ishtirokida  ro‘y  beradi. 

Boshqacharoq aytganda, hosil bo‘ladigan asos Kat(OH)

n

 qanchalik kuchsiz bo‘lsa 

gidroliz shunchalik oson va tez boradi. 

 

II.  Anionlar  ham  gidroliz  reaksiyalari  borishida  ishtirok  etadi.  Aksariyat 

anionlar  (kislorodli  EO

x

-m

  va  kislorodsiz  E

-m

)  eritmada  suv  molekulalari  bilan 

vodorod  bog‘lanish  tufayli  gidratlangan  xolda  bo‘ladilar:  E

-m

...  H-O-H  yoki       

EO

x

-m

...  H

2

O).  Bu  ionlardagi  anion  bilan  suv  molekulalari  o‘zaro  qutbli 

(polyarizatsion)  ta’sir  tufayli  "An

-m

...H

2

O"  vodorod  bog‘i  kuchayib,  kovalent 

---

10 

 

bog‘lanishga  o‘tadi  va  anion  o‘ziga  H

+

  -  ionini  biriktirib  oladi  (kuchsiz  kislota 

HAn 





 HE yoki HEO

x

 hosil bo‘ladi), eritmaga OH

-

 ionlari ajralib chiqadi: 

[E

-m

..H

2

O] 





 [ E

-m

--H ... OH] 





 [E

-m

 - H]

-(m-1)

 + OH

- 

[EO

x

-m

...H

2

O] 





 [EO

x

-m 

--H ... OH] 





 [ EO

x

-m

 -H]

-(m-1)

 + OH

- 

           gidratlangan 





      oraliq xolat    





       kislota   +   OH

- 

                                                                                                 anion 

 

Reaksiya natijasida suvli eritmadagi [H

+

] = [OH

-

] muvozanat buzilib [H

+

] < 

[OH

-

]  bo‘ladi,  eritmaning  muhiti  (pH  >  7)  ishqoriy  bo‘ladi.  Suv  bilan  gidroliz 

reaksiyasiga kuchsiz kislotalar tarkibiga kiruvchi kislota qoldiqlari  - anionlar : F

-

, 

S

-2

 CN

-

, CH

3

COO

-

, HCOO

-

, NO

2 

-

, CO

3

-2

, SO

3

-2

,  ClO

-

, PO

4

-3

, SiO

3

-2

 kirishadi.