O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSTITETI
UDK
: 930.63 575(192)
Qo’lyozma huquqida
NORMATOVA FIRUZA AMONOVNA
O’RTA OSIYODA DINIY TASAVVURLAR VA DINNING
PAYDO BO`LISH JARAYONLARI TARIXI
5А 120301-O’ZBEKISTON tarixi mutaxasisligi bo’yicha magistr
darajasini olish uchun taqdim etilgan
DISSERTATSIYA
Ish ko’rildi va himoyaga ruxsat berildi.
Magistratura bo’lim boshlig’i dot. E.Qobilov
Ilmiy rahbar: t.f.d. SH. Shaydullaey
Termiz-2013
MUNDRIJA
KIRISH………………………………………………………………..
I. Bob O`rta Osiyoda diniy qarashlar va oilaning paydo bo`lishi
mavzusining tarixshunosligi..................................................................................
1. Sovetlar davrida dinga munosabat va dinning paydo bo`lishi masalasining
o`rganilishi..........................................................................................
2. Mustaqillik davri tarix shunosligi.................................................................
II. Bob O`rta Osiyoda diniy tasavvurlarning paydo bo`lishiga doir
arxeologik manbalar...............................................................................................
2.1
Qon
qarindoshlikka
asoslangan
urug`chilik
davri
manbalari...................................................................................................................
2.2 Oila va patriarxal oilalarning paydo bo`lishi va diniy tasavvurlar haqida
manbalar.....................................................................................................................
2.3 Qishloq jamoasi davri bo`yicha manbalar...........................................................
III. Bob O`rta Osiyo diniy tasavvurlarning paydo bo`lishi to`g`risida yangi
qarashlar...................................................................................................................
3.1 Diniy qarashlarning xilma xilligi.........................................................................
3.2 Arxeologik manbalar va dinning evolyutsion qarashlarining shaklanishi.
(Dafn marosimlari misolida.).....................................................................................
IV.Xulosa.......................................................................................................
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.................................................................
KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz istiqlolga erishgach, o’z tariximizni
xaqqoniy o’rganishga o’tmishdagi ajdodlarimiz qoldirgan boy tarixiy, madaniy va
ma’naviy boyliklardan baxramant bo’lishga keng yo’l ochildi. Mustaqil
yurtimizning xar bir fuqarosi qalbida o’tmishi va buyuk va xalqning kelajagi ham
buyuk bo’lmog’i zarur degan tuyg’u mavjud bo’lib tarixiy merosimizga, bebaxo
qadiryatlarimizga xurmat va extirom bilan qarab kelinmoqda. Milliy
mustaqilligimiz va shu mashaqqatli yo’lda yo’lboshchilik qilgan muxtaram
prezidentimiz I.A. Karimov say xarakatlari bilan qisqa davr ichida mustaqil
O’zbekistonimizning qadimiy va tarixan tarkib topgan qadryatlarimizni tiklashga,
milliy madaniy merosimizni yanada boyitishga bo’lgan intilishlari, eng muhimi
ming yilliklarga borib taqaladigan hjaqqoniy tariximizni yoritishda xolislik
vaizchillik bilan yondashishni alohida takidlaydilar.
1
Xaqqoniy tariximizni
o’rganish albatta ajdodlariomizning tarixan bosib o’tgan yo’llari ijtimoi hayot tarzi
bilan chambar chas bog’liqdir. Chunki insoniyat birinchi navbatda ijtimoiylik
bilan tarkib topib jamiyatning ma’naviy yangilanishiga ishtirok etadi.
Yurtboshimiz takidlaganidek “Jamiyatning ma’naviy yangilanishidan ko’zlangan
bosh maqsad yurt tinchligi, vatan ravnaqi, xalq farovonligiga erishish, komil
insonni tarbiyalash ijtimoiy hamkorlik va millatlar aro totuvlik diniy bag’rikenglik
kabi ko’p ko’p muhim masalalardan iboratdir.”
2
bu munosabatlarni tariximiz
bilan bog’laydigan bo’lsak, Markaziy Osiyo mintaqasi Yevroosiyo qit’asida
joylashgan bo’lib, sharq bilan g’arbni bog’lovchi bo’g’inga, turli xalq va
elatlarning shuningdek, diniy tizim va e’tiqodlarning doimiy aloqa maydoniga
aylangan. Bunday etnik va diniy turfaxillik natijasida ko’plab dinlarning yo’qolib
ketishiga qaramay, hozirgi paytda mintaqada yashovchi xalqlarning urf odatlarida
saqlanib qolgan. Bunday diniy holatlarni o’ziga xosligi O’rta Osiyo xalqlarining
1
Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajk yo’q … Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz.T.’’O’zbekiston’ 1999.
2
Karimov.I.A. Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman Toshkent.2000.11-bet.
dinlar aro bag’rikengligi asosiy vazifani o’tadi. Shu munosabat bilan mintaqadagi
dinlar tarixini o’rganish hozirgi O’rta Osiyo xalqlari madaniyati va tarixini
qolaversa ularning turliligi va bir paytning o’zida birligi asosida diniy va milliy
kelib chiqishni to’laqonli tushuntirish muhim ahamiyat kasb etadi. O’rta Osiyoda
qadimdan dinning vujudga kelishi va diniy tasavvurlar haqidagi qarashlar bir
xillik tizimga asoslanib qolgan. Xususan tabiat kuchiga sig’inish bilan vujudga
kelgan animizim fetishizim, totemizim va magik qarashlardir. Xalqimizning hayot
tarziga nazar solafigan bo’lsak ijtimoiylik bilan bir vaqtda vujudga kelgan yangi
diniy tasavvurlar mavjudligiga amin bo’lamiz. Eng asosiysi Markaziy Osiyo
xalqlari yashash tarxi bilan bog’liq bo’lgan hayotiy qarshlari ijtimoiy hayotga
moslashuvchanligi tabiat kuchlari oldida ojizligi va ularni o’rganishga bo’lgan
intilishlari yangi diniy tasavvurlarning vujudga kelishiga asos bo’ladi. Bu diniy
qarashlar esa insonlarning jamiyat taraqqiyotiga hizmat qilishiga zamin
xozirlagan. Ma’lumki diniy tasavvurlar so’ngi paleolit davriga oid bo’lib,
insoniyatning hayotga intiluvchanlik xissi va yashash tarziga doimiy ravishda
o’zgaruvchanlik munosabatlarida tabiat kuchlaridan madat so’rash jarayoni bilan
kechgan. Dissertatsiyada insoniyatning ibtidoiy dinlarning vujudga kelishi,
dinning vujudga kelishida tabiat va jamiyat munosabatlarining aloqadorligi, O’rta
Osiyo xalqlaring o’troq hayot tarzi va ko’chmanchi hayot tarzi bilan bog’liq diniy
qarashlar, diniy e’tiqodlar bilan bog’liq bo’lgan dafn marosimlari, ko’p xudolik va
yakka xudolik asoslari, muammoli vaziyatlari ochib berishga harakat qilingan.
Mavzuning o’rganilish darajasi. O’rta Osiyoda ibtidoiy dinlarning vujudga
kelishi masalasi asosan insoniyatning hayot tarzi bilan bog’liq bo’lib, ibtidoiy
dinlar masalasi chet el va rus tarixchi olimlar tomonidan asoslab berilgan. Urug’
jamoasi davridan boshlab diniy tasavvurlar vujudga kelgan bo’lsa, insoniyat hali
uni din tushunchasi bilan emas, balki kundalik turmush tarziga bog’liqligi bilan
izohlagan. Dafn marosimlari esa o’rta paleolit davridan boshlab O’rta Osiyoda
jumladan Teshiktosh g’oridan topilgan bolaning dafn etilish bilan bog’liqdir. Dafn
marosimlarining inson ongidan e’tiqod shakliga aylanishi esa insonlarning hayot
tarzidagi o’zgarishlar bilan kechadi. Ibtidoiy odamlarda diniy tasavvurlarning
dastlabki ko’rinishlari qoyatosh suratlarda namoyon bo’lgan. Masalan, F.
Lomayev tomonidan topilgan Zarautsoy qoyatosh suratlari, shuningdek
Sarmushsoy qoyatosh suratlari va quyi Zarashonning shimoliy o’zani tarafidan
Oyoqagitma makonidan topilgan suratlarda aks etgan.
1
ushbu suratlarda ov
jarayonlari, tabiatni qanday tasavvur etganligi ibtidoiy odamlarning ong shuvuri
haqida to’laqonli bilishimizga imkon beradi. Keying tosh davrlarida asosan
ijtimoiy hayot tarzi bilan bog’liq Joytun madaniyati asosan ayol hudolarning
vujudga kelishi, matriarxat davri bilan bog’liq dexqonchilikdagi o’zgarishlar,
yangiliklar o’z navbatida ajdodlar ruhiga ibodat diniy tasavvurlarning vujudga
kelishi bilan izohlanadi. Ibtidoiy diniy tasavvurlarning o’rganilishiga ahamiyat
berilgan chet el olimlaridan V.M. Masson, Tokarev S.A, A.Asqarov,
Sh.Shaydullayev ilmiy asarlarida ochib berilgan. Ayna O’rta Osiyo xalqlarining
diniy qarashlari aks etgan ko’pgina manzilgohlar madaniyatlarida davriy nuqtai
nazardan o’rganib chiqilgan. Yangi tosh davri,mis – tosh davri diniy
tasavvurlaridan guvohlik beruvchi dafn marosimlarida qabrlardagi inventarlarning
“boy” yoki “kambag’alligini” ko’rish mumkin. Yana bir o’ziga xoslik sig’inish
majmualaridagi altarlarning vujudga kelishidir. Bu esa ibodat marosimlarini bir
joyda jamlanishiga asos bo’lgan. Bunday majmualar Yalang’ochtepa, Oynatepa va
Qoratepada mavjud bo’lgan. Diniy e’tiqodning ibodat turi yagona markazda
alohida xona va unda maxsus xizmat qiluvchilarning ruxoniylarning paydo
bo’lishi Bronza davri bilan bevosita bog’liqdir.
2
Bu davrga oid Sopollitepa
manzilgohida olib borilgan izlanishlar natijasoida Shimoliy Afg’onistoninig
dashtli, Marg’iyonaning Gonur yodgoliklri bilan etnomadaniy jihatdan bir biriga
o’xshash arxealogik materiallar taqqoslanganda Bronza davri o’troq jamoalari
bilan aloqalari diniy munosabatlari taxlil qilingan. Tosh va metal davrining barcha
diniy qarashlari natijasida yagona otashparastlikning vujudga kelishiga alohida
izoh berilgan.
1
Кабиров Д.Ж. Древнейшая наскалъная живописъ Зараутсая. Первобытное искусство. Н. 1976 г. С. 73-80.
2
Шайдуллаев Ш. Узбекистон ҳудудида давлатларнинг пайдо булиши... Т.Ф.Д. дис. Афторефарат. С, 2009.
Tadqiqotning xranologik doirasi. Desertatsiya xranologik doirasi asosan
so’ngi poleolit davridan ya’ngi mil.av 40-mingyillikdan mil.av. I mingyillgacha
bo’lgan davrni zardushtiylik dining vujudga kelishugacha bo’lgan davrni o’z
ichiga oladi. O’rta osiyo xalqlari diniy e’tiqodlari asosan Yangi tosh davri (neolif)
davridan boshlab din e’tiqod sifatida namoyon bo’lgan. Qon qarindoshchilikka
asoslangan diniy e’tiqod ya’ni oilaning paydo bo’lishi bilan izohlanadi. O’rta
Osiyo mis tosh davri (eneolit). Bronza davrida diniy e’tiqodlar yangi qarashlar
bilan bog’liqdir.
Tadqiqotning maqsadi. O’rta osiyo xalqlarining ilk diniy tasavvurlari
shakllanishi, va ijtimoiy hayot bilan bog’liq bo’lgan o’zgarishlar, jahon ibtidoiy
dinlari bilan solishtirish, diniy tassavurdagi yangilik va o’zgarishlar, eng muhimi
dafn ma’rosimlarida kishilarning diniy ong shakllarini o’zgarishi ahamiyatini
ko’rsatish, hududiy taqqoslash, kerakli xulosalar chiqarishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat. O’rta osiyoda ibtidoiy dinlar
va diniy qarashlarning vujudga kelishini Sarmishsoy, Zaraufsoy, Jayhun,
Qoratepa, Geoksur, Yalong’ochtepa, Sopollitepa va Jarqoton madaniyatlari
namoyon
bo’lishini va ushbu madaniyatlardagi vujudga kelgan yangi diniy
qarashlar bilan solishtirish. O’rta osiyoda mavjud bo’lgan diniy tasavvurlarni
Jahon xalqlari ibtidoiy dinlar bilan solishtirish va undagi farqli tomonlarini
kengroq ochib berish. Ibtidoiy diniy tasavvurlarni O’rta osiyo hududidagi
manzilgohlar bo’yisha va ilardagi qabrlar dafn marosimidagi o’zgarish va
yangiliklarni chorvador madaniyati bilan bog’liq ravishda o’rganish.
Tadqiqotning obyekti va predmeti. O’rta osiyo diniy tasavvurlar va
poleolit davridan boshlab vujudga kelgan bo’lsa, dafn marosimlarini esa o’rta
poleolit davridan boshlab ko’rish mumkin. O’rta osiyo diniy tasavvurlar paydo
bo’lgan Teshiktosh g’ori , Sarmish soy, sarauf soy manzilgohlari dastlabki diniy
o’choqlari hisoblanadi.
Albatta diniy tasavvurlar davrma davr o’zgarib, taraqqiy etib borgan. Bunday
ijtimoiy o’zgarishlarni Jayhun, Kaltaminor, Qoratepa geogsur, Yalong’och tepa
madaniyatlarida , geografik nuqtai nazardan janubiy O’zbekiston, janubiy
Turkmaniston va Tojikiston hududlarida keng miqyosida ochib berilgan.
Sopollitepa madaniyatining barcha qatlamlarida, diniy tasavvurlarni aniq,
ravshan ko’rishimiz mumkin. Taraqqiyotning asosiy predmeti sifatida dinning
dastlabki ko’rinishi va uni jamiyatda alohida mavqeyga ega bo’lishi, ya’ni
odamlarning ijtimoy hayotida dinni mustahkam o’rin topishi, ibodatxonalarninh
vujudga kelishi, din davlatchilikning vujudga kelishi jarayonidagi ta’sirini
nazarda tutadi.
Tadqiqot usullari. Dissertatsiyada O’rta Osiyoning tosh davri va bronza
davri madaniyatlari, ularda diniy tasavvurlarining aks etish jarayonlari olimlar
tomonidan yozilgan manbalar asosida o’rganildi. Nafaqat O’rta osiyo balki jahon
madaniyat manzilgohlari bilan bog’liq yodgorliklar tahlil qilinib, solishtirildi,
ma’lumotlar umumiylashtirdi.
Dissertatsiyaning ilmiy manbalari. Dissertatsiya ishi O’rta Osiyo tosh va
bronza davri manzilgohlari hududlaridagi manzilgohlar bilan o’xshashligi,
Yevropa olimlarining diniy tasavvurlar bilan bog’liq bo’lgan o’rganilgan ilmiy
ekspedidsiyaga tayangan holda asoslab beriladi.
Ularda aynan Sarmishsoy, Zaraufsoy, Geogsur 1,2 .9 yodgorlari, ilk Tulxor,
kangurtut, Sopolli, Mo’lali, Bo’ston, Tandiryol, Qo’rg’ontepa, Qumsoy, Jarqo’ton
madaniyatlari asosiy o’rganilgan manzilgohlardir.
Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar:
Ilmiy yangiligi:
Ishning aprobatsiyasi dissertatsiyada ko’tarib chiqilgan asosiy g’oyalar
Respublika va mahalliy miqyosida o’tkazilgan bir qator konferentsiyalarda Termiz
davlat universiteti professor-o’qituvchilarningananaviy yillik konferentsiyalarida
doklad qilingan hamda chop etilgan.
Natijalarning chop etilganligi. Dissertatsiyaning manbalari va unda
keltirilgan aosiy g’oyalar Respublikamizda chop etiladigan jurnal va ilmiy
to’plamlarda mahalliy nashrlarida o’z aksini topgan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish,uch bob, xulosa
foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat bo`lib, tadqiqotning umumiy hajmi 103
betdan iborat.
I. Bob O`rta Osiyoda diniy qarashlar va oilaning paydo bo`lishi
mavzusining tarixshunosligi.
1. Sovetlar davrida dinga munosabat va dinning paydo bo`lishi
masalasining o`rganilishi.
Ilmiy ateistik targ’ibot muvoffaqiyatli bo’lishi uchun u, haqiqatdan ilmiy
bo’lishi ya’ni, haqiqiy fan yutuqlariga asoslangan bo’lishi kerak yo’qsa u ilmiy
targ’ibot bo’lmaydi va ko’plab xollarda bu aynan shunday ilmiy atestik mavzuga
oid ishlar olib borishda tabiiy fanlar bilan ko’plab fanlar bilan bog’liqdir. Bu
mavzularni yoritayotganda ilmiy yutuqlarga asoslanib yoritib berilgan ular odatda
zamonaviy fan holati darajasida turadi dinning kelib chiqishi masalarida ishlarga
keng yo’l berilmagan. Bu jarayonda etnagrafiya fani ilmiy atestik targ’iboti
o’rtasida bir qancha bo’linish sezilgan fanlar orasida asosan etnagrafya ilgarilab
ketgan. Buni shundan ko’rish mumkinki
ko’plab brashuralar chop etilgan lekin bu davr ning brashuralarini
qoralamoqchi emasman, ko’plab hollarda bu masalalarda hatoliklar uchrab turadi.
Bu brashuralarda dinga bog’liq bo’lgan masalalar mavhum yoritilgan.Misol
uchun Malinin brashurasida ko’rish mumkin unda dinning kelib chiqishi
brashurasi keltirilgan. Dinning kelib chiqishi va etiqod Prokofeva brashurasida
1955, Nikoforova –Dinning kelib chiqishi va paydo bo’lishi mohiyati –
brashurasida ko’rish mumkin hozirgi zamon etnografiya fani nafaqat dinning kelib
chiqishi mohiyatini balki uning paydo bo’lishi va dinning alohida formalari,
marosimlarini o’rganshga imkon beradi. Ilmiy atestik targ’ibot aniq amaliy natija
berishi uchun dinni mohiyatini tushuntirish yetarli emas, buning uchun tushunarli
urf odat marosimlardan misol keltirish kerak. Bu ilmiy bo`linishni sababi nima
degan savolga javob berish lozim ko’p hollarda bu ayiblovlar olimlarni o’zida
bo’ladi, ya’ni olimlarga etnogrflarga bog’liq, chunki biz o’zimizning
yutuqlarimizni yetarlicha ommalashtirmaymiz. Fan mulohazalarini tatrg’ibot
qilmaymiz haqiqatdan ateistik targ’ibotni olib boradigan odamlar uchun etnagrafik
adabiyotlarni topilishi qiyin rus tilida juda kam bori esa ommalashmagan chet el
adabiyotlari ham sifatli emas. Dinning kelib chiqishi haqidagi savollarga juda
umumiy javob berilgan elyustratsya uchun olingan materiallar eski hollarda
sifatsiz manba beriladi, bu manbalar amaliyotchi targ’ibotchilarini tayyorlaydigan
manba emas. Ilmiy ateistik ma`lumotlarda bizni boshlang’ich holati tushunarli bu
bilan bog’liq bo’lgan yechimini marksistik tarafdorlaridan topsak bo’ladi boshqa
tariflarda odamlarning tabiy kuchlar oldida kuchsizligini va dinning kelib chiqishi
sababini ko’rsatish mumkin. Din bu insonlarni ojizligidan kelib chiqqan gap
dinning umumiy kelib chiqqanida bo’lganda edi masalalar ancha yaxshi hal
etilgan bo’lar edi bu yerda targ’ibotchi metodologik ilmiy xulosaga yondashadi
va uni rivojlantirgan holda dinga to’g’ri tushuncha bera oladi gap din tarixini va
etiqodlar to’g’risida ketganda din ko’pincha eskirgan holatlar va faktlar bilan
chegaralanib qoladi masalaga aniqlik kiritish uchun o’rta asr olimlari qoldirgan
merosga tanqidiy yondashishimiz kerak
1
. O’rta asr olimlari ko’p etibor
qaratishgan o’rta asr olimlarini o’rgangan ma’lumotlarini ijobiy yondashib kerak
emas deb chiqarib tashlolmaymiz.
2
O’rta asr xulosalarini tanqidiy o’rganib chiqib etibor bilan o’zlashtirishimiz
kerak.
Yangi hulosalar o’rniga eskilari bilan cheklanib qolgan qadimgi davr
mualliflarining tarixiy mazmunga ega bo’lgan fikirlarini chetga qoldirib qisqacha
abzorni fransuz falsafa davrining XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlasak
bo’ladi.
Fransuz marifatchilarining asarlarida bir qancha muhim mulohazalarida
keltirilgan lekin ular o’shanda ilmiy xulosa emas balki, taxminlarga asoslangan
lekin ularga bizda qiziqish saqlangan din bu yolg’on, bu yolg’onligini biz
Volterdan, Melidan aynan Marishalya ijodida ko’rishimiz mumkin. Lekin dinninig
kelib chiqishini odamlardagi a`zoblar uqubatlar qo`rquvda vujudga kelgan degan
XVIII- asr olimi faylasufi Golbax - dinning vujudga kelishi azoblardan vujudga
1
Токарев.С.А Религия в истории народов мира.М.1976.
2
Tokarev
C.A.
Опроисхождении и ранних формах релегии с.т 171-172
kelgan deb izohlaydi. Qayerda a`zoblar uqubatlar bo`lsa o`sha yerda din bor
deydi. XVIII-asrning ma`rifiy adabiyotida muhim fikrlar aytilgan. Ya`ni din
qadim vaqtlardan buyon tabiat kuchlarini jonli deb bilish va ularni ilohiylashtirish
bilan bog’liq. Buni Golbax ham tasdiqlqgan. Volney va Dyupeu asarlarida bu fikr
bir tomonlama yoritilgan butun din o’zini faqat tabiat kuchlariga yoya olmaymiz.
XIX- asrning birichi yarmida Grim, Kun Shvart ,Maks Myullerlar maktabi hukm
surardi. Rossiyada bu maktab vakillari Orest Miller, Buslayev,Afanassevlardir.
Bu maktab vakillari XVIII- asr Volneem va Dyupyuilar tomonidan bu fikrlarni
rivojlantirishgan. Tabiat kuchlari o`zi bilmagan holda o`zlashtirishgan dinning
mohiyati tabiat kuchlarini ilohiylashtirishdan iborat ularni ilohiylashtirish
sabablari odamlar ularni tushunmagan. Mifalogik maktab tarafdorlari din tarixida
katta rol o’ynagan dinning ilk ildizlari mifalogik tarafdorlar aqliy jarayonlar bilan
bog’lashgan ya’ni qadimgi odamlarni tabiat hodisalarini kuzatishgan qadimgi
odamlar tabiat hodisalarini tushuntirishga harakat qilishgan ammo tushunisha
olmagani uchun ilohiylashtirishgan. Tabiat hodisalari bizning nuqtai nazarimizcha
odamlar faqat tabiatni kuzatmagan naturmifologik maktab vakillari din deganda
bir ilohiy narsani tushunishgan dinning keyingi etaplarini qulash deb qabul
qilishgan. Bu maktab vakillari nafaqat diniy etiqodlarini balki xalq ijodi eposlarini
ertak obrazlarini hattoki xalq maqollarini urf odatlarini qadimgi mifologik dunyo
qarashini qulashi deb tushundi din tarihini o`rganishda antropologik yoki
evolyutsionistik maktab vakillari ko`proq qo`llashgan.
1
Bu maktab vakillari 60-
70 yillarning oxiridagi g`arbiy yevropa va rus fanida tan olingan. Evolyutsionist
avlodlaridan E. Teylor , Lebok, Gerberd Spinsor, Gippirt Rossiyada esa E.N.
Smirdnov, N.N. Haruzin va boshqalar dinning kelib chiqishi va uning dastlabki
formalarini o`rganishda evolyutsion maktab vakillari ish olib borgan. Dinni
O`rganishda etnografik manbalar to`planmoqda bu etnografik manbalar eng
ishonchli urf odatlari marosimlari etnografik manbalarda din qanday kelib
chiqqanligini ko`rish mumkin bu evolyutsion maktab vakillarining xizmati
shundaki ular dinning kelib chiqishi masalasiga degregatsiya va regressiv nuqtai
1
Токарев.С.А.О происхождении и ранних формах религии. С .186-190.
nazardan yondoshgan mifologik maktabdan farqli ravishda masalaga progres
nuqtai nazardan yondoshgan ular dinni sodda narsadan murakkab jarayonga
o`tishda tushunishgan ular dinning ildizini oddiy elemintar formalarda qidirishgan
va shundan kelib chiqqan holda dinning murakkab formalarini tushuntirishga
urunishgan muhimi shuki bu yo`nalish tarafdorlari insoniyat birligi fikirida
bo`lishi ular dinning rivojlanishida birlik va umumiy qonuniyatda ko`rish va
bularni butun insoniyat uchun umumiy qonunlar bilan tushuntirishga urunishgan
bu ham yaxshi xulosa bu ham ularning xizmati.
Shuningdek Teylorda ko’rishimiz mumkin bo`lgan dinning kelib chiqish
konsepsiyasining ijobiy tomonlarini ko`rishimiz mumkin bular esa fanning muhim
yutug`i bo`lgan evolyutsionistlarning qarashlari marksistik g`oyalarga ta`sir
ko`rsatgan. Evolyutsion maktab tomonidan ilgari surilgan tioriya animistik teoriya
nomini olgan. Bu teoriya odatda Teylor nomi bilan bog`liq chunki bu animizm
atamasini fanga kiritgan shu kungacha animistik tioreya u yoki bu formada juda
keng tarqalgan biroq animistik tioreya uning asosidagi qarashlar bizni
qoniqtirmaydi ularni juda eskirgan deb tan olishga tog`ri keladi nimaga deganda
birinchi navbatda evolyutsion maktabning tuzulishini asosi mohiyatan idialogik
bo’lgan Teylor va uning izdoshlari dinning kelib chiqishida psixologik va
individual holatlardan chegaralanib qolishgan. Ular odamlarni psixalogik
o’rganish qabul qilish jarayonlarini ko’rishgan Teylor va uning izdoshlari iptidoiy
odamni ongli jonzod deb tasavvur qilishgan. Faylasuflik qiladigan yovvoyi
ibtidoiy odam nima haqida fikr yuritgani haqida o’ylagan ibtidoiy odam nimani
tushunmagani haqida o’ylagan kasallik, uyqu, hushdan ketish, o’lim holatlari
tushunarsiz bo’lgan bu haqda tuni kun o’ylagan.
1
Shu hodisalarni tushuntirishga urinish ruh tanani tark etadi degan fikrga
kelgan Teylor va Spenser agar odamda ruh haqidagi fikr bo’lmasa din vujudga
kelmasdi. Dinning ijtimoiy ildizlarini rad etish ijtimoiy jonzodligini rad etish dinni
rivojlanish qonuniyatini rad etish, bir etiqoddan ikkinchi etiqodning kelib
1
Tokarev
C.A.
ю происхождении и ранних формах релегии с.т 174-175
chiqishini rad etish, antrapologik maktabning kamchiliklari bizni mustahkam
bazaga ega bo’lishiga yo’l qo’ymaydi. Ular buning kamchiliklari fikiriga
qo’shilishiga yo’l qo’ymaydi agar animistik tioreya hozirgi kungacha juda katta
qiziqish etibor jalb qilsa o’ziga rus va chet el fanining evalyutsion maktabidan
keyin paydo bo’lgan yo’nalishlari be e`tibor berilmoqda. Fanda XIX asrning 90-
yillarida paydo bo’lgan yo’nalishlarini reaksion deb qabul qilingan so’zsiz
ko’pgina keraksiz nazyalar shu davrda yuzaga kelgan. Reaksion g’oyalarning shu
davrda yuzaga kelishi asosli XIX asr va XX asrda shu fanga yo’naltirilgan muhim
ma’lumotlar keltirilgan. XIX asr va XX asr boshida animistik reaksiya tanqidi
zaminida yuzaga kelgan fandagi yo’nalishni treanimistik nazariya deb ataydi lekin
bular o’rtasida umumiy jihadlar juda kam ularning umumiy jihati shundaki
animistik nazariyani qoniqarsizligini ko’rsatishgan. Dinni qadimiy formalarini
topishgan lekin buni ular ham bajarishgan bazi preanimistik vakillari fanga
qimmatli hissa qo’shgan bular Konrat Pres va Alfret Firkand ularning hizmati
shundaki animistik nazariyani bir tomonligini soddaligini ko’rsatishgan.Ular
animestik nazariya nuqtai nazardan tushunarsiz yoki noaniq bo’lgan aniq
etnografik faktlarni ko’rsatishgan bu mualliflar kiritgan yangilik shundaki ular
dinda ong emas hissiy yondashish ustun kelgan. Dinda odam ko’proq tushunarsiz
hislardan qo’rqadi fikr yuritishdan ko’ra hislardan qo’rqadi. Mualliflar aytishganki
marosimdagi harakatni inson ongidagi yuzaga kelgan tasvir emasligini ko’rsatishi
Maratning aytishicha marosimlar odamlar ongidagi boshqa chuqurroq impulsif
ongsiz effektlardan yuzaga keladi. Fikr mulohazalaridan emas Maratning
aytishicha iptidoiy din odam tomonidan o’ylangan emas o’ynalgan ya’ni odamlar
marosimlari orqali o’z dinini ifodalagan. Preanimistik vakillarning xatolari
bo’lgan preanimistik ongning chuqurroq tomonini ko`rish preanimistlar insonning
inson psixalogiyasini chuqurroq o’rgangan, lekin alohida olingan bir odamning
harakterlaridan kelib chiqqan ular dinning ijtimoiy ildizlarini tushunishmagan bu
masalaga marksistlar to’g’ri yechim topgan. Dinni ijtimoiy tomonini o’rganish
masalasiga bujuaziya maktablaridan biri ham o’rganishgan aynan sotsialistik
maktab dinning ijtimoiy tomonini muhimigini birinchilardan bo’lib ko’rsatgan
burjuaziya olimi, ingliz semit halqi din tarixchisi Roberson Smit u 1884-yidayoq
nisbatan tor asosda bo’lsa ham qadimgi semit xalqi dinidan chekkaga chiqmagan
bo’lsada ibtidoiy
dinlarni ijtimoiy ildizlarini topgan, masalaning bu tomoni albatta bujuaz
dunyo qarashdan chekkaga chiqmagan holda Emil Dryugeymning fransuz ijtimoiy
maktab ishlarida XIX asrning 80-90 yillari XX asrning 10-yilligida rivojlangan
Dryugeym va uning shogirdlari qatiy va din ijtimoiy hodisaligiga qatiy turishgan
va uni boshqa tomondan o’rganish mumkin emas, induvidual psixalogiya kelib
chiqib o’rganish mumkin emas, odamni na induvidualni xususiyati na tabiatni
kuzatishlari, dinni tushunishga yordam bera olmaydi. Faqatgina din ijtimoiy
sharoitdan kelib chiqib dinni o’ziga xos hususiyatlarini va mohiyatlarini tushunish
mumkin bu albatta to’g’ri fikr. Jamiyatni tushunishimiz Dryugeymdan ancha farq
qiladi Dryugeym jamiyatni psixalogik hodisa deb bilgan u jamiyatni odamlar
majmuyi ekanligini tushunmagan. Odamlar ishlab chiqarishdagi birligini
tushunmagan mavhum narsa deya olmagan. Ijtimoiy munosabatlar bilan bog’liq
jamiyatlar borligini tushumagan. Bilimlar tarixiy manbalarda qay etilgan.
Baxtga qarshi hozirgacha Vilgelm Shmid maktabi munosib ravishda tanqid
qilinmagan. Ko’pgina chet el olimlari bu maktab tomonidan chop etilgan
kitoblardagi faktlar tasir ostida. Biroq tasdiq to’liq bo’lmagan tanqid ham Shmid
Kopperson tomonidan keltirilgan material sifatsiz xulosalar ishonarsiz. Oxirgi
vaqtda bu katolik maktab ilmiy davrlarga o’z hurmatini yo’qotgan. Huddi shu kabi
AQSH da paydo bo’lgan din tarixini o’rganishdagi pragmatik yo’nalish ham
ijobiy natija berolmaydi. Vilyam Jeyms izdoshlari Hayells , Gud va boshqalar
faylasuf fragmatiklar nuqtaiy nazardan obektiv haqiqat yo’q. Obekt insonga
qanchalik foydali bo’sa shunchalik haqiqat nima odamga kerak bo’lsa o’sha
to’g’ri. Fan odamga hizmat qiladi yaxshi din odamga hizmat qiladi demak yaxshi,
odamlar birorta Dogmani tan olishadimi demak bu haqiqat. Bunday teoreyalar
ijobiy xulosa chiqaraolmaymiz. Bu yo’nalishni Vilgelm Shmid teoreyasidan ko’ra
Antiilmiyroq hisoblay olmaymiz. Yuqorida ko’rsatilgan dinni kelibchiqishi
haqidagi fikrlar bizni din haqida hozirgi tushunchalarimizni olib keladi.
Bu qilishimiz kerak bo’lgan birinchi ish bu din deganda nimani tushunamiz?
Bunga rasmiy ta’rif berishimiz kerak.
1
Bu unchalik oson emas, gap shundagi diniy
etiqodlar marosimlar har-xil halqlarda mamlakatlarda davrlarda shunchalik farq
qiladiki, ularni muvofiqlashtirish mushkul. Shuning uchun ham dinga umumiy
tarif berish juda qiyin. Burjuaz olimlar dinni har – xil rasmiy tariflar berishgan.
Lekin ular dinni butunlayicha emas, alohida yo’nalishlarini o’z ichiga olishgani
uchun tezda keraksiz bo’lishgan. Masalan ko’pincha dinni xudolarga etiqodday
tariflashgan, lekin xudo tushunchasi hamma dinda bor emas. Bu tushuncha
insoniyat tarixiga nisbatan kech paydo bo’lgan, ungacha ko’pgin dinlarga ruhlar,
jinlar tushunchasi bo’lgan. Ba’zi olimlar (masalan Shleyrmaxer) dinni shunday
tariflaydi, odamni uzluksiz narsaga tobelik xissi Eduard Feylo va uni izdoshlari
“din minumumi” ( dinlarni umumiy jixati ) bu manaviy mavjudod etiqod.
Tekshuruvda bu tarif ham muvofaqiyatsiz bo’lib chiqadi: ma’naviy mavjudodga
etiqod tushunchasi mavjud bo’lmagan ko’pgina diniy e’tiqodlar bor, masalan
judugarlik bunda inson o’z kuchiga ishonadi. Dinni boshqacha tarifini Dyurkgeym
namoyish qilgan. Har bir din ilohiy tushunchasiga asoslanadi. Dinning fikricha
g’oyalar etiqodlar odamlar harakati predmetlar va odamlarning o’zi ilohiy bo’lishi
mumkun . Dinni tushunchasida jon bor. “Ilohiy” tushnchasi unda muhum o’rin
tutadi. Ammo ilohiy muqaddas tushunchasi hozirgi kunda dinga bog’liq: biz vatan
oldidagi muqaddas burch, Xalqlarning muqaddas do’stligi haqida gapirayapmiz.
Demak, ilohiy muqaddas tushunchasi juda keng qamrovli. Fransuz tarixchisi
Salamon Reynak din mohiyati “Tabu” (taqiq) g’oyasini degan fikrni olg’a surgan.
Uningcha dinga taqiqlangan jamiyatdan chiqarishgan tushunchalar kiradi. Bu
ta’rif ham haqiqatdan yiroqmas, ammo bu ham nishonga aniq tegmagan chunki
juda keng. Tabu go’yasi har bir dinni katta qismini tashkil qilsa ham. Shunday
qilib Burjuaz olimlari taklif qilgan fikrlari juda keng, yoki juda tor. Ham u ham bu
hatoni cheklab o’tish uchun dinni unga yaqin bo’lgan hodisalardan ajratib turuvchi
muhim jihatini topish kerak. Bunday sifat ma’lum u bir necha bor chet el va
Sovet olimlari tomonidan ko’rsatilgan bu g’ayritabiiylik g’oyasi. G’ayri
1
Токарев С.А.О происхожденим м ранних формах религии.С.178-179.
tabiylikkaishonish (etiqod) - bu har bir dinning muhim ajralib turuvchi jihati:
Tabuni g’ayritabiiy sanksiyasiga (jazo) ishonish – tabuni diniy qiladi. Birorta
predmetni g’ayrtabiiyligiga ishonishni diniy sig’inish obektiga aylantirishi
mumkin. Bu narsa insonni harakatlariga ham tegishli, inson agarda uni g’ayri
qobiliyatlari g’ayritabiylashtirilsa dinniy etiqod predmetiga aylanishi mumkin.
Shunday qilib din – bu insoniy munosabatlar, harakatlar, predmetlar va g’oyalar
yig’indisi. G’ayritabiylikka ishonish bilan bog’liq. Bu dinning nisbtan aniqroq
tarifi: Dinni kelib chiqishining muamosi unning mohiyati ildizlar muamosi biz
uchun tushunarli. Lekin odamlar ongida qanday konkred formada bo’ladi, qaysi
konkred e’tiqodlarga olib keladi. Dinning aniq bir formasi va marosimlari kelib
chiqishini anilash uchun bu hodisa haqidagi materiallarda tartib o’rnatish kerak,
ularni sistemalash kerak. Ommabob kitoblarda ilmiy maqolalarda tez-tez uchrab
turadigan sexr - jodu , animizim, fetishizim, mifologiya tushunchasi zarur, biz
ulardan dini ma’lum tomoni yoki qismini ifodalashda foydalanamiz lekin bu
aynan alohida tomonlari aniq bir forma shakli emas. Sexr - jodu animizim,
animatizim, fetishizim, mifologiya – bular hammasi har qanday dinning ajralmas
tashkiliy qismlaridir. Ularni e’tiqod shakllaridan alohida tushuntirishga urunish
befoyda. Animizmni kelib chiqish masalasiga yechim toppish qiyin. Agarda bu
savolga boshqacha yondoshsa ya’ni animizimga ruhlarga ishonishday qarasak
Teylor bergan javobdan boshqa javob topolmaysiz. Bu javob esa, yuqorida
aytilganidek juda qoniqarsiz, chunki u idiyalstik, animistic etiqodlarni haqiqiy
ildizlarini anglash uchun ularni odamlar hayoti bilan bog’liq tomonlarini o’rganish
kerak. Biz shaman ruhlarini genezisini aniq ravshan ko’rishimiz mumkun. Ko’z
ongimizda yaratilgan (paydo bo’lgan) shamaning asosiy va yordamchi ruhlari. Bu
ruhlar siymosi shamaning sirli g’ayritabiiy harakatlarining ifodasidir. Maxsus
etnografik adabiyotni o’rganish bunda hech qanday shubha qoldirmydi. Tabiyatni
ifodolovchi ruhlarning obrazi umuman boshqacha, masalan suv alvasti yoki jin.
Jin obrazi odamning o’rmon chakalakzorlaridan qorqish hissini ifodasidan boshqa
narsa emas. Shunda ham alohida odamni, masalan rus dehqoni shuning uchun
o’rmon bu dehqonchilikka halaqit qiluvchi faktir, adashib qolishi mumkun
bo’lgan joy. Bu qorquv xissi va uning jin obrazidan o’z ifodasini topishi. Suv
alvastisini obrazi ham tushunarli-bu hafli suv elementi unda cho’kish mumkun.
Shuning uchun alvastini boshqacha jihatlarga ega. Jin- hazilkash, hazilashishni
yoqtiradi, u faqat mast odam yoki yosh bola uchun hafli. Suv alvastisi esa yovuz
ruh, odamni halok qiladi. Bu оbrazlardagi farq tushunarli. Kasalliklar ruhlarni
tasirlanishi alohida masala. Rus halqi etiqodlaridan bu kabi obrazlarni kasaliklar
ko’rinishidan kelib chiqish mumkun. Bular “bezgak” “tutqanoq” har biri o’ziga
hos sifatga ega: Dafn marosimi bilan bog’liq obrazlar mavjud. O’lganlar ruhlari
haqida tasavurlar mavjud.ularni umumiy ildizda birlashtirishga urunish befoyda.
Albatta bitta umumiy ildiz bor-bu odamning unga bosim o’tqazadigan kuchlar
oldidagi qo’rquv ular bilan kurashda kuchsizlik, ilojsizlik. Ammo bu umuman
dining ildizi, faqat animizimning emas. Sexr-joduni oladigan bo’lsak una ham
bazi tasdiqlovchilarham dinning eng qadimgi iptidoiy formasiday ko’rishgan.
Aslida sexr-jodu hamma dinda mavjud. Sehr nima? “Sehr” termini har hil olimlar
tomonidan har hilcha tushuniladi. Eng rasm bo’lgan tushuncha (J.Freyzer) “oltin
shok” (daraxt shoxi) sehr-jodu bu odamni hech qanaqa hodo yoki ruhlar
aralashisiz jodugarlik yordamida o’z maqsadiga erisha olishiga ishonish. Lekin bu
etiqod hamma dinlarda mavjud: dindor qanday marosim bajarmasin uni kutilgan
natija berishga ishonadi yoki umid qiladi. Lekin sehr-jodu marosimlari shunchalik
ko’pki ular inson faoliyatini turli tomonlari bilan bog’liqki, sehr-joduning kelib
chiqishi bir deyish mumkun emas. Shuning uchun sehr-joduni kelib chiqsh
masalasiga umumiy yechim toppish befoyda. Agarda topishga urunsa “Freyzer”
“oltin shok” da berilgan javobdan boshqa javob topolmaymiz. Asardagi javob esa
psihalogik, yani idialistik harakterga ega. sehr-joduni bir turli narsa deb tushnsa
idialistik javobdan boshqa javob berolmaymiz.Aksincha idializim yordamida aniq,
fikrda bo’lmagan tadqiqodlarning turlari va ildizlari turlicha bo’lishini ko’rsatadi.
Huddi shu fikr animizim, fetishizim, tabu, mifalogiya kabi tushnchalarga ham
taluqli. Bu hodisalar inson amaliyoti, faoliyati bilan bog’liqligiga qarab turlicha
ildizlarga ega. Shuning uchun dinning kelib chiqishi masalasi animizim,
animatizim, sehr-jodu, fetishizim, mifalogiya kabi tushunchalarni mavhum
o’rganishda emas, insonni aniq bir faoliyati bilan bog’liq dinini alohida shaklini
o’rganishga bog’liq. Ushbu maruzada dinning qadimiyligiuni yuzaga kelishi
vaqtida dingacha bo’lgan davri masalalarida to’htay olmaymiz. Bu masala
arhiyalogik, chunki insoniyat tarihining ilk bosqichlari arhiyalogik materiallar
asosida bizga ma’lum. Arhiyaloglar hozirgacha insonda din haqida tushuncha
qachon paydo bo’lganligi ustida bahslashishadi. Bazilar bunday yodgorliklarni
neandertallardan kuztishgan, yani mustye davrida bunga misol ayiq suyaklari
bilan to’ldirilgan qadimigi qabirlar. Boshqalar neandertal davri yodgorliklari
ularda din haqida tushuncha bo’lganini isbotlamaydi degan fikrda. Ularning
fikricha din haqida tushuchalar yuqori paleolit dvrida paydo bo’lgan ishonch bilan
aytish mumkun. Bunga misol: Murakkab dafn marosimlari tasviriy va haykal
taroshlik sanati yodgorliklari. Ikkinchi fikr to’g’riroq: din yuqori paleolit davrida
paydo bo’lgan. Etmografiyaning behisob faktlari din iptidoiy jamoada, sinfiy
jamiyatgacha mavjud, bo’lganligini isbotlaydi. Dinni qadimigi umumiy shakli
haqida savol berish befoyda. Hozirgacha bunga urunishadi lekin menimcha bu
befoyda bir kichik misol keltiraman. Malining “dinni kelib chiqish haqida”
brashurasida bu masala bo’yicha ko’pgina to’g’ri fikrlar keltirilgan. Masalan
brashurada dinni eng qadimgi shakli totemizim bo’lgan deyiladi. Yuqorida
aytilganidek totemizim dinni qadimiy shakllaridan biri. Burjuaz fan olamida
totemizim haqida juda ko’p yozilgan. Ammo totemizim ildizlari haqida
baxslashishga va hozir ham baxslashishiyapdi. Qanday nazariyalar bo’lmagan!
Ular orasidan muvafaqiyatsiz hatto kulguli lekin, ko’pgina qiziq nazariyalar
bo’lgan. Bir necha avlod olimlarining umumiy mehnati zoya ketmadi va burjuaz,
keyinchalik Sovet olimlari totemezim dinni aniq bir shakli degan tushunchaga
to’g’ri yo’l topishdi. Moddiy hayot sharoiti iptidoiy odamlarni, o’sha davr odami
ongini to’ldirishi kerak bo’lgan atrofdagi olamga yo’naltirgan. Albatta totemezim
masalasi ohiriga yechilgan deb bo’lmaydi. Unda noaniq narsalar ko’p qavm va
qabilalar o’rtasida o’zaro yotsirash bo’lgan. Bu yotsirash o’z navbatida tez-tez
urushlarga olib kelgan. Shunday qilib bu alohida izlanishlarni talb qiladigan din
shakli. Aytish mumkunki adabiyotda dafn marosimini aniq ifodalovchi izoh yo’q.
Shu kungacha daf marosimi suyever qarashlar natijasi deb hisoblash odat tusiga
kirgan. Nimagadir odamlar marumlarni suyever tasavvurlar tufayli marhumlar
g’ayritabbiy fazilatlarga ega deb o’ylashgan. Bu o’z yo’naltirishi bo’yicha ikki
tomonlama instink: Birinchi tomondan hatto bazi hayvonda uchraydigan tozalik
ozodalik instinkga chizib boshlagan murdadan halos bo’lish. Ikkinchi tomondan
ijtimoiy bog’liqlik yaqin qarindoshlar o’z qarindoshi bilan ajralmaslikka undovchi
instink. Ko’p tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki o’lgan maymun onasi ham undan uzoq
ketmaslikka harakat qiladi.
1
Do'stlaringiz bilan baham: |