|
bosqichma-bosqich joriy etish
Universitetlar Yevropa O‘rta asrlarida XII-XIII asr oxirlarida "nimadir o‘qitishni istagan qobiliyatli
odamlar va o‘rganishni istagan yoshlarning birlashishi natijasida" paydo bo‘lgan
6
. O‘rta asrlarda
universitas
atamasi (
lotincha
- "yaxlitlik", "butunlik")
7
bir qator jamiyatlar va birlashmalar uchun ishlatilgan, ammo oliy
ta’lim tizimining rivojlanishi bilan atama ma’lum bir maqsad uchun yaratilgan - bunday ittifoqqa mos keladigan
barcha xususiyatlarga ega bo‘lgan ta’lim uchun yaratilgan korporatsiyaning faqat bitta turiga beriladi.
Maktab ta’limini takomillashtirish va cherkovga bevosita bog‘liq bo‘lmagan maktablarning paydo bo‘lishi
universitetlarning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Monastirlarning ehtiyojlari uchun o‘quvchilarni
o‘qitadigan monastir maktablaridan farqli o‘laroq, fuqarolik va cherkov ishlarida o‘qituvchilarga o‘qituvchi
bo‘lgan yepiskopal sobor maktablari va cherkovga aloqasi bo‘lmagan shahar maktablari vaqt o‘tishi bilan paydo
bo‘lib, o‘quvchilarni fuqarolik va bozor ehtiyojlariga tayyorladilar. Shahar maktablari cherkov bilan bog‘liq
bo‘lmaganligiga qaramay, ularda ruhoniylar dars berishardi. Keyinchalik maktablar universitetlarning paydo
bo‘lishi uchun asos bo‘ldi.
Universitetlarning paydo bo‘lishiga bir qator holatlar va sabablar, masalan shaharlarning rivojlanishi,
jamiyatning fikrlash tarzidagi o‘zgarish, davlat tomonidan universitetlarni tashkil etishning iqtisodiy foydalari
tan olinishi, hukumatning ma’lumotli kadrlar paydo bo‘lishidan manfaatdorligi va ta’lim olishni istagan
qiziquvchilarning paydo bo‘lishi kabi omillar yordam berdi. Oqibatda hamkorlik natijasida shahar va universitet
o‘zaro manfaatli foyda oldi. Shahar universitetni darslar uchun joylar va talabalar uchun infratuzilma bilan
ta’minladi, universitet, o‘z navbatida, shaharga yangi aholini jalb qildi va savdo rivojlanishiga hamda xizmat
ko‘rsatish sohasining kengayishiga sabab bo‘ldi.
Dunyoviy hokimiyat uchun universitetlarni tashkil etish va qo‘llabquvvatlashning boshlang‘ich maqsadi
paydo bo‘lgan boshqaruv davlat apparati uchun mutaxassislarni tayyorlash, universitet bergan hududning
alohida holati va talabalarning tashrifidan qo‘shimcha daromadlarni jalb qilish edi. Shaharlarning faol
shakllanishi, bozor munosabatlarining rivojlanishi va ishlab chiqarish hamda sanoatning izchil tashkil etilishi
bilan shahar hokimiyati yangi mutaxassislarga keskin ehtiyoj sezdi. Qirol hokimiyatiga aristokratiyadan farqli
o‘laroq yangi intellektual elitani shakllantirish uchun shifokorlar, tilshunoslar, tarjimonlar va huquqshunoslar
kerak edi. Cherkov dunyoviy hokimiyat bilan bir qatorda, o‘z mavqeini va papa hokimiyatini mustahkamlash
uchun ta’limni rivojlantirish va tarqatishda, shuningdek, bid’atlarga qarshi kurashishda, universitetlar va
o‘qituvchilarni moliyaviy hamda ma’muriy jihatdan qo‘llab-quvvatladi. Universitet ta’limini rivojlantirishda
cherkovning ishtiroki ularning o‘z tuzilmalarida o‘qimishli kadrlarga bo‘lgan ehtiyojiga bog‘liq edi. Dunyoviy
va cherkov hokimiyatining homiyligi tufayli talabalar barqaror ijtimoiy mavqega, soliqlar va yig‘imlardan ozod
qilish, ish tashlash va faqat shaharning ma’muriyatiga emas, balki o‘zlarining professorlari va yepiskoplariga
bo‘ysunish huquqi kabi universitetlarning ommaviyligini oshirishga yordam beradigan ko‘plab imtiyozlarga ega
bo‘ldilar.
Universitetlar talabalar tomonidan hududiy yoki til asosida tashkil etilgan birodarliklardan
(qardoshliklardan) va professorlar tomonidan o‘qitiladigan turli xil bilimlarga mos keladigan fakultetlardan
iborat edi. Qonunlarga ko‘ra, bir mehmon vatandoshining jinoyati uchun hibsga olinishi mumkin edi, ammo
jamoat ichida talabalar ushbu qoidadan himoyalanishdi.
Birodarliklar, shuningdek, talabalarga o‘zlarining shaxsiyatini saqlashga
va tezroq moslashishga yordam berdi. XIX asrgacha fakultetlarga bo‘lish Aristotel tizimiga muvofiq
amalga oshirilgan, to‘rtta klassik fakultet asosiy hisoblangan: ilohiyot, tibbiyot, huquq va liberal san’at. Parij
universitetida birinchi marta fakultetlar paydo bo‘lgan va xuddi shu fan bo‘yicha o‘qituvchilar guruhi bo‘lgan.
1231 yilda Papa Gregori IX farmoni imzolangandan so‘ng, fakultetlarda sezilarli o‘zgarishlar ro‘y berdi - har bir
6
Laurie, S. S. Lectures on the Rise and Early Constitution of Universities. London: Kegan Paul, Trench & Co., 1886. 326 p.
7
Латинско-русский и русско-латинский словарь / А. В. Подосинов [и др.]. М.: Флинта, 2015. 752 с.
Do'stlaringiz bilan baham: |
