O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti «Iqtisodiyot va turizm»

Turizmda transport xizmatlarini tashkil etish xususiyatlari

Hozirgi vaqtga kelib turizm halq xo‘jaligining asosiy tarmoqlaridan biri (neft sanoati va avtomobilsozlikdan keyin) bo‘lib qoldi. Ba’zi davlatlar byudjetining asosiy (50% dan yuqori) qismini turizmdan keladigan daromad tashkil qilib, davlat iqtisodiyotini yuqori pog‘onaga ko‘tarishda muhim ahamiyatga ega. Xususan, O‘zbekistonda ham turizmni rivojlantirishga katta ahamiyat berilmoqda 1999-yil 15-aprelda «O‘zbekistonda 2005 yilgacha bo‘lgan davrda turizmni rivojlantirish davlat dasturi» qabul qilingan.²
Turistlarga transport xizmatini ko‘rsatish turizm industriyasining eng asosiy qismlaridan biri hisoblanadi. 1990 yillargacha ichki, halqaro turizmga xizmat qiluvchi avtomobil, daryo, dengiz, temir yo‘l va aviatsiya transportini o‘z ichiga oluvchi yagona transport tizimi mavjud edi. Barcha turistik xizmatlar tuzilishidagi transport xizmati hissasining 40%dan ortiqqismini tashkilqilar edi. Transport sayohatlari turizmning mustaqil ko‘rinishi sifatida qaraladi. Transport sayohati turli xil transport vositalaridan foydalanib, ishlab chiqilgan yo‘nalishlar bo‘yicha turistlar guruhlarining sayohatidir.
Transport sayohatlari harakatlanish yo‘nalish(marshrut)i, foydalanilayotgan transport turi, yo‘nalish trassasining qurilishi, sayohatning muddati, mavsumiylik va boshqalar bo‘yicha tasniflanadi. Mobil transporti turi sifatida avtobus va yengil avtomobildan mustaqil yo‘nalishlardagi kabi turistlarni aeroport (vokzal)dan mehmonxonaga yoki aksincha, olib borib quyishda keng foydalaniladi. Harqanday turist o‘z sayohatini rejalashtirayotganda manzilga yetib olish (yetkazish) tezligi, sayohatqulayligi (komforti), qiymati, yuklarini olib borish (ularning og‘irligini hisobga olgan holda) imkoniyati; to‘xtash joylari, ovqatlanish sharoitlari, shovqin darajasi, vibratsiya, dam olish va (tunash) uxlash jarayonlari, ekologik va albatta xavfsizlik kabi omillarni hisobga oladi. Ijobiy omillar qancha ko‘p bo‘lsa, shunchalik transport sayohatining qiymati oshadi. Havo transportida sayohat ham charter, ham reysli samolyotlar vositasida amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda havo transportidan foydalanishda 1000 dan ortiq
aviakompaniyalar faoliyat olib bormoqda. O‘zbekistonlik sayyohlar TU-134, IL62, «Boing», AN-24, AN-16 samolyotlaridan foydalanadilar. Turizm rivojlangan davlatlarda turistik maqsadlarda vertolyotlardan va boshqa havo transporti vositalaridan: dirijabl, havosharlari, paraplanlar, deltaplanlar va xokozolardan
foydalaniladi. Samolyotdagi komfort sharoitlar, ovqatlanish va boshqa omillariga ko‘ra joylar quyidagi sinflarga bo‘linadi: birinchisinf (F), biznes sinf, iqtisodiy sinf (U), boshqalar.
Turistik maqsadda havo yo‘llari orqali amalga oshiriladigan sayyohatlar
muntazam, mavsumiy va bir martalik ko‘rinishlarda amalga oshiriladi. Milliy yoki alohida aviakompaniyalarda turli xil ko‘rinishdagi imtiyozlar joriy etilgan: ya’ni mavsumiy, korporativ, bolali yo‘lovchilar, guruhlar, yosh oilalar va boshqalar uchun.
Yo‘lovchilarni, shu jumladan, turistlarni tashish har xil transport turlarida, chunonchi, havo, yer usti, suv transportida amalga oshiriladi. Turistik tashuvlar uchun transport turlarining ommaviyligi yoki talab etilish darajasi mamlakatning jo‘g‘rofiy o‘rni va iqlim sharoitlariga, iqtisodiy rivojlanish darajasiga, milliy an’analariga, odamlarning ijtimoiy holati va turmush darajasiga hamda boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Har bir transport turining o‘z ustun jihatlari va kamchiliklari mavjud bo‘lib, ular tarixiy rivojlanish, texnik, iqtisodiy va ekologik ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi, ammo transport tizimlarining barcha turlari bir asosiy maqsadni — tashish xizmatlarini ko‘rsatishda sayohatchilarning ehtiyojlarini to‘laqonli qondirishni ko‘zlaydi. Shundan kelib chiqib, turistlarga transport xizmatlari ko‘rsatishni turistlarni va ularning yuklarini bir joydan ikkinchi joyga mumkin qadar tez va qulay sharoitlarda tashish uchun mo‘ljallangan xizmatlar majmui deb ta’riflash mumkin.
Turistik xizmat ko‘rsatishda foydalaniladigan avtomobil xizmati uchta asosiy yo‘nalishni o‘zida mujassamlashtiradi:

• 
  avtobusda sayohatni tashkil etish;
  
• 
  turistlarning shaxsiy transportida sayohatni tashkil etish;
  
• 
  avtomobillarni turistlarga prokat (ijra)ga berish.
  

Avtomobil transporti turizmda eng ko‘p va keng miqyosda foydalaniladi. Chunki u turistlarni «eshikdan eshikkacha»³ eltib qo‘yishni ta’minlaydi. Ushbu maqsadlarda muntazam yo‘lovchi tashish uchun reys avtobuslari va nomuntazam – turistik korxonaning xususiy transporti va turistning shaxsiy transporti qo‘llaniladi.
Suv transporti⁴ ositalari orasida suv osti (ekskursiya suv osti qayiqlari) va suv usti (teploxodlar, sayohat kemalari, dengiz paromlari, sayr kemalari, yaxtalar, katerlar) transportlari farqlanadi. Turizmda suv transporti vositalari ta’minoti bilan bog‘liq masalalari asosan dengiz va daryoda turistik maqsadlarda muntazam va nomuntazam yo‘lovchi tashish misolida qarab chiqiladi.
Turistik mahsulotlar tarkibida transportning ulushi
Turistik mahsulotlar tarkibida turistlarni tashish xizmati yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Bu shu bilan ifodalanadiki, barcha turistik yo‘nalishlarda (piyodalardan tashqari) sayohatchilarni dam olish yoki ekskursiyaga eltish va uyga qaytishi uchun transport bo‘lishi tabiiy hol bo‘lib qolmoqda.
Turizm faoliyat turi sifatida turistlarni doimiy yashash joyidan tashqariga chiqishi bilan uzviy bog‘langan va uni transport ta’minotisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Transport ta’minoti turistik infrastrukturaning muhim elementi hisoblanadi va turistik mahsulotlar tarkibiga kiritilgan asosiy kompleks xizmatlarni tashkil qiladi. Transport korxonalari turizm tizimini shakllantiruvchi turistik korxonalarning alohida ko‘rinishlari sifatida qarab chiqiladi.
Turistik mahsulotni shakllanitirishda tashqi tashkilotlar xizmatlari harajatlarining ulushi turfirma uchun quyidagicha bo‘ladi:

• 
  joylashtirish harajatlari – 46,5%
  
• 
  transport harajatlari – 25,7%
  
• 
  ovqatlanish harajatlari – 9,7%
  
• 
  ekskursiya xizmatlari harajatlari – 3,6%
  

Jami: – 85,5%
(Safar paytidagi Sug‘urta xizmatlari, viza xizmatlari, tibbiyot xizmatlari va boshqalar).
Turizm sohasida transport ta’minoti tizimi qo‘yidagicha farqalanadi:

• 
  turga qo‘shilgan va asosiy turistik xizmatlarga kiruvchi turistik tashish vositasi sifatida, turistlarni doimiy yashash joyidan belgilangan manzilga eltib qo‘yish (yoki yo‘nalish boshlanadigan joyga) va qayta olib kelish;
  
• 
  transfer – turistlarni ko’tib olish va kuzatib qo‘yish uchun transport vositasini taqdim etish;
  
• 
  tur-safar bo‘yicha dasturlashtirilgan tadbirlarga xizmat ko‘rsatish: ekskursion xizmat, dasturdagi tadbirlarga borish, atrofga tashrif byurish, yo‘nalish bo‘yicha ko‘chish;
  
• 
  turga kiritilgan sayoxat davomida ijaraga beriladigan yengil avtomashina
  

Turistlarni transportda tashish xizmatlari va uning turlari:
Tashishning yer ustida olib yurish turlari bo‘yicha :

• 
  insoning jismoniy kuchi bilan amalga oshiriladigan tashishlar va harakatlanishlar (piyeda,changida,velosipeda,rikshalar);
  
• 
  xayvonlar yordamida(ulovli,tuyada, otda, itlarda)
  
• 
  mexanik vositalar bilan;
  
• 
  avtomobil transportida(g‘ildirakli, zanjirli,);
  
• 
  relsli transport-temir yo’llar,metro,tramvay, kanatli yo‘llar;
  
• 
  xavo bolishli transport vositalarli.
  

Havo orqali tashish turlari:

• 
  xavo sharlari va dirijabllar, deltaplanlar, parashyutlar;
  
• 
  vertaletlar;
  
• 
  kichik aviatsiya samoletlari, gidrosamaletlar, keng fyuzelyajli samoletlar,tovushdan tez uchar laynerlar
  
• 
  kosmik apparatlar
  

Dengiz va daryo suvlari orqali tashish transportlari:

• 
  Sol va kayiklar
  
• 
  Yelkanli kemalar
  
• 
  Kichik mexanik kuchga ega flot kayiklari
  
• 
  Dengiz va dare kemalari
  
• 
  Xavo bolishli kemalar
  
• 
  Suv osti kemalar
  

Tashishning barcha xillari va turlari ishlatilishi va texnik vositalarining foydalanishiga karab ko‘plab kurinishlarga ega buladi, qo‘yidagi chizmalarda bu aniq ifodalangan.