O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti amaliy matematika kafedrasi

23.2.Ma’lumotlarning eksperimental tahlili (analizi).

Signallarni qayta ishlash uchun odatda shovqinlarni yo‘qotish va ma’lumotlarni to‘g’rilash uchun har xil fil’trlarning keng to‘plami ishlab chiqariladi. Ancha rivoj-langan paketlarda fil’trlar soni o‘nlab o‘lchab chiqiladi.

Signallarni spektrli tahlil qilish va jarayonlarni tenglashtirish - signallarni qayta ishlashning ko‘plab vazifalarida tadqiq qilinayotgan jarayonlarning spektrini tahlil qilish zarurati tug’iladi. Hodisalarni bartaraf qilish qatorida spektrni tahlil qilish ma’nosida uni hisoblash va jarayonlarni sifatli tahlil qilish uchun vizualiza-siya qilish tushuniladi.

Klassifikatsiya qilish statistik tahlil - tasniflash ma’lumotlarni o‘lchash asosida qarorlarni qabul qiluvchi tizimlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Tasniflashga misol tariqasida, kardiogrammaning normadan og’ishini aniqlash, texnik diognos-tikaning har xil tizimlaridagi nosozliklarni topishni qabul qilish mumkin.

Bir qator holatlarda ma’lumotlarni statistik tahlil qilish zarurati tug’iladi.

Misol. Trek (maxsus maydon) axborotni fil’trlash, harakatning fazoviy xarakteristikasini o‘rnatish va shisha kameralaridagi olib borolayotgan tajribalar-dagi elementar zarralarni aniqlashni amalgam oshiradi.

Matematik hisob-kitoblar - matematik hisob-kitobni o‘tkazish uchun dasturiy ta’minotni shartli ravishda 2 asosiy toifaga bo‘lish mumkin:

• 
  matematik hisob-kitob uchun dasturlarning universal kutubxonalari;
  
• 
  aniq matematik topshiriqlarni echish uchun ixtisoslashtirilgan paketlar;
  
• 
  statistik tahlil uchun ixtisoslashtirilgan tizimlar,differensial tenglamalarni echish va boshqalar;
  
• 
  rasmiy tillar va matematik hisoblash uchun tizimlar;
  
• 
  dasturlashning ixtisoslashtirilgan tillari va dialog tizimlar, ya’ni ular hisoblash masalalarini (topshiriqlarni) ta’riflash va yuqori darajada tabiiy tarzda echish imkonini beradi.
  

Kompyuter grafikasi - grafik ko‘rinishlarni qayta ishlash uchun ko‘plab interfaol grafik paketlar ishlab chiqilgan. Qoidaga ko‘ra, bu paketlarning ko‘p qismi foyda-lanuvchilar uchun yopiq. Bu ularning foydalanuvchi dasturidan chaqirib olish mumkin bo’lgan dastur kutubxonasiga ega emasligini bildiradi, bu esa tashqi das-turda tayyorlangan va aniq formatda faylga yozilgan ma’lumotlardan foydalanadi. Grafik ko’rinishlarni qayta ishlash uchun interfaol izohlarni tatbiqlarni chaqirish-da, bajarish mumkin bo‘lgan funksiyani ko’rsatuvchi asosiy menyu ekranda paydo bo’ladi. Bu funksiyalar ichidan quyidagilarni ajratish mumkin:

• 
  Ma’lumotlarni yuklash, turlash va yodda saqlash;
  
• 
  Grafik ko’rinish parametrlarini tanlash;
  
• 
  Matnni grafik ko’rinishga qo’yish;
  
• 
  Grafik ko’rinishni tahrir qilish;
  
• 
  Xizmat ko’rsatish funksiyalari.
  

Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari - mavjud avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlarini bir necha toifaga bo’lish mumkin, ham qabul qilish doirasi bo’yicha ham imkoniyat darajasi bo’yicha. ³⁵Qabul qilish doirasi bo’yicha ancha aniq bo’lim mavjud, taxminan amaliy tizimning yarmi umumiy vazifani bajaruvchi konstruk-torlik ishini avtomatlashtirishga bag’ishlangan, ya’ni har xil detallarning chizmasini interfaol qayta ishlashga tizimning boshqa yarmi loyihalashga mo’ljal-langan va platani qismlarga ajratishga hamda asosiy tizimga mo’ljallangan.³⁶

Murakkablik darajasi bo’yicha tizimlar taxminan 3 toifaga bo’linadi. Eng sodda darajasi bu qalam va lastikni almashtiruvchi (ya’ni konstruktorlik ishini osonlashti-ruvchi funksiyada joylashgan) qulay grafik muharrir hisoblanadi.

Keyingi murakkab daraja yarim avtomatik tizim. Nihoyat eng rivojlangan va murakkab tizimlar modellash (andoza olish) tadbirlarini va ishlab chiqilayotgan ob’ektning xarakteristikasini hisob-kitob qilish (masalan,detallarning mustahkamligining hisob-kitobi) larni o’z ichiga oladi.

Misol: chizmalarning avtomatik ishlab chiqish tizimi AVTOCAD.

Ekspert tizimlar - 9bu mantiqiy natijalarni avtomatlashtirishga oid ekspert tizimni bajaruvchi operatsiyalardir. Hozirgi zamonda ekspert tizimlari tuzilishining bir necha prinsiplari (qonun-qoidalari) ma’lum: qoidalarga asoslangan tizimlar va chuqur o‘zgarishlardan foydalanuvchi tizimlar. Birinchisi, o‘z ishi uchun formal mantiqiy qoidalar to‘plamini talab qiladi, ikkinchisi-chuqur tasavvur qilishdan foydalanadi.

Chuqur tasavvur abstrakt o’xshash modellashtirish imkonini beradi, jarayonlar o’rtasidagi o’xshashlikni topishga harakat qiladi,voqea-hodisalar davomiyligida ularning vaqtinchalik o’zaro aloqasini o’rnatish imkonini beradi. Ammo bu tizimlar hali endigina ilmiy shakllanish bosqichidadir. Qoidalarga asoslangan ancha sodda va pragmatik ekspert tizimlargina tarqalishga ulgurdi.

Bunday tizimlar yordamida qoidalar to’plami asosida mantiqiy xulosalar qilish mumkin, negaki agar tizimga xulosa (natija) uchun, axborot etishmasa u axborotni foydalanuvchidan so’raydi.

Injener va texnik izohlarda, foydali qazilmalar razvedkasida qoidaga asosan tuzilgan ekspert tizimlar o’zini juda yaxshi namoyish qildi.

Bu shunga bog’liqki, bu doiradagi qarorlarni qabul qilish uchun insondan ko’ra kompyuter yaxshiroq o’zlashtiradigan katta, ammo juda aniq formal qoidalar to’plamlari ishlab chiqiladi.