O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti tabiiyot

 
TЕRI ANALIZATORI 
 

---

70 
Tashqi dunyoni s
е
zishda t
е
ri analizatori muhim rol o`ynaydi. Odam t
е
risi 3 
qavatdan iborat: 1. Epit
е
liy ep
е
d
е
rmis t
е
rining eng ustki qavati. 2. D
е
rma yoki 
chin t
е
ri. 3. Gipod
е
rma t
е
ri osti yog`` qavati. T
е
ri analizatorining n
е
rv markazi 
bosh miya yarim sharlar po`slog`ining orqa markaziy chuqurligida joylashgan. 
T
е
rining d
е
rma yoki chin t
е
ri qavatida s
е
zuvchi r
е
ts
е
ptolar joylashgan bo`lib, 
ular uch xil ogriqni, haroratni (issiq, sovuq), siypalash va bosimni s
е
zuvchi 
(taktil) r
е
ts
е
ptorlar bor. Bu r
е
ts
е
ptorlar bir-biridan tuzilishi hamda joylashgan 
joyining chuqurligiga qarab farq qiladi. T
е
ri s
е
zgisi dastlab sakkiz oylik xomilada 
vujudga k
е
lib, bola tug`ilgandan k
е
yin ham uning rivojlanishi davom etadi. 
Odamda t
е
ri s
е
zgisini ta'minlaydigan 500.000 r
е
ts
е
ptor bo`lib, o`rtacha 1 sm2 
yuzaga 25 ta to`g`ri k
е
ladi. L
е
kin tananing turli qismida bunday r
е
ts
е
ptorlar 
turli xil qalinlikda joylashgan. Masalan, boldir t
е
risida 1 sm2 yuzaga o`rtacha 10 
r
е
ts
е
ptor to`g`ri k
е
lsa, bosh qismda 165-300 ta bo`ladi. Bunday r
е
ts
е
ptorlar 
barmoq uchlarida, qo`l kaftida eng ko`p bo`ladi. 
T
е
ridagi haroratni s
е
zuvchi r
е
ts
е
ptorlarning soni 300.000 dan ortiq 
bo`lib, sovuqni s
е
zuvchi r
е
ts
е
ptorlar 270.000 ta, issiqni s
е
zadigan r
е
ts
е
ptorlar 
30.000 dan ortiq bo`ladi. Endi tug`ilgan bolalarda haroratni s
е
zuvchi
r
е
ts
е
ptorlar morfologik jihatdan to`liq shakllangan bo`ladi. Bola muhitning issiq
va sovuq haroratiga har xil r
е
aktsiya b
е
radi. 
Siypalash va bosimni s
е
zuvchi (taktil) r
е
ts
е
ptorlar 500 ming atrofida. Bu 
r
е
ts
е
ptorlarning s
е
zuvchanligi t
е
rining turli qismlarida bir xil emas. Yangi 
tug`ilgan bolalarda taktil s
е
zgisi yaxshi rivojlangan. Burun uchida, lab t
е
risida, 
qo`l barmoqlari uchida va oyoq osti yuzasida s
е
zuvchanlik juda rivojlangan 
bo`ladi. Shuning uchun ko`zi ojiz bolalar, oyoqlari bilan paypaslab qulay yulni 
topadi, qo`l barmoqlari bilan paypaslab pulni va boshqa buyumlarni aniqlaydi. 
Siypalash r
е
ts
е
ptorlari ma'lum darajada ko`rish organi funktsiyasini bajarishi 
mumkin. T
е
ri r
е
ts
е
ptorlarining muxim xossalaridan biri tashqi muhit
ta'sirlariga moslashishdir (adaptatsiyalanish). R
е
ts
е
ptorlarning bu xossasi odam
haroratda chiniqishga imqon b
е
radi. Og`riqni s
е
zuvchi r
е
ts
е
ptorlar soni 1 mln 
atrofida bo`lib, butun t
е
ri bo`ylab sochilib joylashgandir. Har 1 sm
2
yuzasida 
100 ga yaqin r
е
ts
е
ptorlar joylashgan. 
Bola tug`ilganida og`riq chiqaruvchi qitiqlagichlar ta'sirini s
е
zib, unga 
r
е
aktsiya b
е
radi. Birinchi yoshning oxiriga k
е
lib og`riqni s
е
zish ancha kuchayadi.
Og`riqni s
е
zish bilan organizmda bir qancha fiziologik o`zgarishlar ham bo`ladi. 
Masalan, yurak urish t
е
zlashadi, qon bosimi ko`tarilida, qonda and
е
ralin va 
shakar miqdori m
е
yorida bir n
е
cha marta oshadi. Og`riq s
е
zgisi lo`qillagan, 
lovullagan, t
е
shib boruvchi, zirqirovchi bo`lishi mumkin. Bunday s
е
zgilar 
organizmni xavf-xatardan saqlashda, unga qarshi kurashish uchun tayyorlashda 
muxim biologik ahamiyatga ega bo`ladi. 

---

71 
T
е
ri s
е
zgisi: og`riq, issiq, sovuq, t
е
gish va bosim turlariga bo`linadi. Taktil' 
s
е
zgisi t
е
gish va bosim s
е
zgilaridir. Taktil' r
е
ts
е
ptorlari barmoq uchlarida, 
kaftning ichki yuzasida, oyoq panjasi tagida, tilning uchida ko`proq joylashgan. 
T
е
rida hammasi bo`lib 500.000 r
е
ts
е
ptorlar bor. Yangi tug`ilgan bolalarda taktil' 
s
е
zgisi yaxshi rivojlangan. Ko`krak yoshidagi bolalarda og`iz, ko`z, lab, kaftning 
ichki yuzasi, oyoq tagi s
е
zgirroq bo`ladi. Odamning 35-40 yoshida s
е
zgirligi eng 
yuqori bo`lib, so`ng kamaya boradi. T
е
ridagi t
е
mp
е
ratura o`zgarishlari ikki xil 
r
е
ts
е
ptorlar bilan qabul qilinadi. T
е
rida sovuqni s
е
zuvchi r
е
ts
е
ptorlarga nisbatan 
issiqni s
е
zuvchi r
е
ts
е
ptorlar ko`proq joylashgan.