O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti biologiya kafedrasi

Vazifa: Quyidagi topshiriqni bajaring va jadvalni to’ldiring. 
1-  guruhga. Domino o’yini metodi 
2-  guruhga. O’qitishning to’rt pogo’nali usuli 
3- guruhga. Zakovatli zukko metodi 
Bilaman 
Bildim 
(mavzudan olingan yangi ma’lumotlar) 
Bilishni istayman 
(qiziqtirgan savollar) 
 
 
 
 
 

---

 
105 
AMALIY MASHG’ULOT 
 
14-mavzu: To’pgullar  va ularning turlari  
 
Kerakli  asbob  va  materiallar:  Mikroskop,  lupa,  buyum  va  qoplag’ich  oynalar,  buyum 
oynasi, qoplag’ich oyna, suvdon pintset, igna. 
Ishni bajarish tartibi. Ob’ektlar yangi yoki fiksirlantan holda olinib, shtativ lupa va buyum 
ninalari yordamida analiz qilinadi. Gul qismlarini o’rganishda kosachaborglarining, tojbarglarining 
joylashishiga,  changchilarning  soniga,  ularning  yirik-maydaligiga,  gulqo’rg’ondagi  o’rniga, 
urug’chi va uning xoialari soniga e’tibor beriladi. Burchoqdoshlar oilasining vakillaridan zigomorf 
gulning  tuzililishi  analiz  qilinadi.  Bunda  kosachabarglarning  tutashganligi,  tojibarglarning 
tabaqalashganligi,  ya’ni  yelkan,  qayiqcha  va  eshkak  qismlariga  ajralishi  va  qayiqchaning  ikkita 
tojibarglar  tutashganligidan  hosil  bo’lganligi  aniqlanadi.  Changchilar  o’nta  ekanligi,  to’qqiztasi 
tutashib o’sib, bittasi alohida ekanligi belgilanadi. 
To’pgullar  klassifikasiyasini  o’rganish  maqsadida  xilma  -xil  to’pgullardan  namuna  olib  , 
lupa bilan sinchiklab ko’riladi va ular qaysi tur xiliga mansub ekanligi aniqlanadi. 
Bitta gul bandida bir nechta gul joylashib, hammasi uchun umumiy bo’lgan o’rama gulyonbargchali 
gullar to’pgul deb ataladi. To’pgul o’simliklarga nisbatan yakka gullilar juda oz miqdorda uchraydi. 
Masalan,  lola,  ko’knori,  piyon,  magnoliyaning  guli  yakka  gul.  To’pgullarning  kelib  chiqishi 
biologik  jixatdan  katta  afzalikka  ega.  Masalan,  gulning  changlanishi  uchun  birmuncha  qulayligi, 
hashoratlarni jalb etadigan bo’lishi, o’tkir hidliligi, to’pgul ichidagi gullarning birin - ketin ochilishi 
va boshqalar. 
To’pgullar  ikki  xil:  botrik,  ya’ni  monopodial  shoxlanuvchi  va  simoz,  ya’ni  simpodial 
shoxlanuvchi  bo’ladi.  Botrik  to’pgullar  monopodial  shoxlanuvchi,  asosiy  o’q    qismi  gul  bilan 
tugamaydigan noaniq gullarni o’z ichiga oladi. Bu gruppaga kirgan gullarning rivojlanishi akropetal 
bo’lib,  pastdan  yuqoriga  tomon  asta  -sekin  ochilib  borishi  bilan  xarakterlanadi.  Bu  gruppaga 
quyidagi to’pgullar misol bo’ladi 
1. Shingil- to’pgulning markaziy o’q qismida ko’plab gullar kichik boshlari bilan joylashgan bo’ladi 
(shirach, akatsiya, sholg’om va boshqalar). 
2.  Boshoq  -markaziy  o’q  qismiga  bir  necha  gul  birin  -ketin  bandsiz  holatda  joylashgan  bo’ladi 
(zubturum). 
3.  So’ta  -tuzilishiga  ko’ra  markaziy  o’q  qismi  yo’g’onlashib,  etli  bo’lishi  bilan  boshoqdan  farq 
qiladi (makkajo’hori). 
4.  Qalqoncha-  gul  bandining  ikkinchi  tartiblari  bir  hil  tartiblilari  bir  hil  uzunlikda  bo’lmaganligi 
sababli  barcha  to’p  gullari  bir  tekis  joylashadi.  Natijada  qavariq  tuzilgan  bo’ladi  (oqbosh  va 
sariqboshda). 
5.  Oddiy  soyabon-  markaziy  o’q  qismi  qisqarib,  barcha  gul  bandlari  deyarli  bir  hil  uzunlikda 
bo’ladi. Shu sababli hamma gullar bir tekisda joylashadi (piyoz, olma, olchada). 
6. Boshcha - markaziy o’q qismi qisqargan, ikkinchi tartiblarni ham qisqa, gullari bandsiz, zich, bir