O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti tabiiy fanlar fakultеti

НАФАС ОЛИШ ОРГАНЛАРИ 
Организмнинг ҳаёт фаолияти учун зарур бўлган кислород нафас олиш 
органлари орқали ташқи муҳитдан қабул қилинади. Олинган ҳаво қонга ўтиб, 
қон орқали организмдаги барча ҳужайраларга етиб боради. Кислород 
ҳужайралардаги органик моддаларнинг парчаланишида иштирок этади ва 

---

56 
парчаланиш натижасида ҳужайраларда ҳосил бўлган заҳарли моддаларни 
зарарсизлантиради. Бундан ташқари, организмда ҳосил бўлган карбонат 
ангидрид гази нафас олиш органлари орқали ташқарига чиқарилади. Шундай 
қилиб, нафас олиш натижасида организмда оқсил, ёғ, углеводлар оксидланиб, 
тирикликни таъминловчи энергия ҳосил бўлади. Нафас олиш органлари ҳаво 
ўтказувчи йўл ва газлар алмашинадиган ўпка - альвеола қисмларга бўлинади.
Нафас олиш органларига: бурун, томоқ, ҳиқилдоқ бронхлар, 
бронхиолалар ва ўпка киради. 
Одамда нафас олиш органлари жуда эрта - эмбрион ҳаётининг 
тўртинчи ҳафтаси охиридан ривожлана бошлайди. Бунда жабра 
ёриқларининг орқасида, олдинги ичакнинг бўйин бўлимида нов шаклида 
бўртма ҳосил бўлади. Бу бўртманинг эпителийси ўз навбатида иккита бўртик 
ҳосил қилади, бўртиклар колбасимон шишга айланади. Шишларни ўраб 
турувчи мезенхима ичкарига ўсиб кириб, майда найчалар ҳосил қилади. 
Эмбрионда олти ойлигидан бошлаб ҳаво ўтказувчи йўллар, олти 
ойликнннг охирларига бориб ҳақиқий ўпкалар пайдо бўла бошлайди. 
Бурун бўшлиғи (cavum nasi) cyяк, тоғайлардан тузилган бўлиб, ички 
юзаси шиллиқ қават билан қопланган. Унинг пастки, юқори ва икки ён 
девори бор. Бурун бўшлиғи тўсиқ ёрдамида иккига бўлинган. У мия қутиси, 
гайморов, томоқ, асосий суяк бўшлиқларига туташган бўлади. Бурун 
бўшлиғи хоаналар орқали томоққа туташади. Буруннинг шиллиқ қавати кўп 
қон томирлар, кўп ядроли тукли эпителий билан қопланган. Бу қаватда 
шилимшиқ ишлаб чиқарувчи безлар бўлади. Буруннинг шиллиқ қавати чанг 
заррачаларини тутиб қолади, ҳавони бир оз илитиб, намлаб, ўпкага утказади. 
Шунинг учун, бурун орқали нафас олиш муҳим аҳамиятга эга. 
Шиллиқ қаватнинг юқори қисмида ҳид билиш анализ аторининг 
рецепторлари бўлиб, булар воситасида ҳидлаш функцияси содир бўлади.