O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti sport faoliyati va boshqaruv fakul’teti sport boshqaruvi kafedrasi jismoniy tarbiyа gigienasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

Yuqori haroratli sharoitlarda sportchilarning ish qobiliyatini saqlash uchun ularning suv va tuzga talabini qondirish yo‘llari.
Muskullarda suv miqdorining kamayishi ish qobiliyatining keskin susayishiga olib keladi. Muskul yuqori haroratli sharoitda ish bajarganida, kuchli terlashnatijasida organizmning suv tuz balansi o‘zgaradi. Yuqori haroratli sharoitda uzoq vaqt jismoniy ish bilan shug‘ullanib, suv iste’mol qilish qon plazmasi hajmini oshiradi, bu xoll ishlayotgan muskullarning ozuka moddalari bilan ta’minlanishini, tanadan issiqlik chiqishini kuchaytirish bilan organizmga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ikkinchidan, kishini issiq urush xavfidansaqlaydi. Past haroratli (8-1 S) ichimliklar iste’mol qilish tanadagi ortiqcha issiqlikni yo‘qotishda ancha foyda beradi, ya’ni issiqlikning bir qismi ichilgan ichimlikni yo‘qotish uchun saflanadi⁷.
Uchinchidan jismoniy ish vaqtida sharbatli ichimlik ichish organizmning korban suvlari bilan ta’minlanishini kuchaytiradi. Bu ayniqsa uzoq muddatli jismoniy ishlarni bajarishda organizmning energiya manbalari bo‘lgan. Jigar va muskullardagi glikogen to‘plamlarining kamayishi qon tarkibida glyukoza miqdorining ancha pasayishiga olib keladi.
Adolfning xabar qilishicha, 30 yillarda chul mintakasida uzoq muddat yurilganda, suv va ovqat maxsulotlari cheklanmagan miqdorda iste’mol kilingan bo‘lishiga qaramay, 24 soat davomida organizmning suvsizlanishi yuzaga kelgan. Keyingi tekshirishlar esa, bir necha kun davomida kuchli terlashdan keyin suv va yelektrolitlarning byurak orqali ajralishi pasayganini ko‘rsatadi.
Bu narsa organizmning surunkali, suvsizlanishiga va yelektrolidlarning juda ko‘p yo‘qolishiga barham beradi.
Muskulning yuqori haroratli sharoitlarda ish bajarilishidan, iste’mol qilinadigan suyuklikning tarkibi, miqdori, iste’mol qilish vaqti usuli kabi masalalar muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Shularni hisobga olgan holda, turli xildagi yeritmalar va maxsus aralashmali suyukliklar, tuzlar suv oqsil vita’minli ichimlik, askorbin kislotali suv, choy shuningdek yana sabzavot va meva ichimliklari iste’mol kilinishi tavsiya etiladi.
Bunday ichimliklardan osh to‘zining xar xil qonsentratsiyali (0,6-1,0%) yeritmalari keng kullanib, bunday ichimlik iste’mol kilinganda ter ajralish darajasining pasayishi va ter bilan birga xloridlar yukotilishining kamayishi, qonning suyo‘lishi, gemoglabin miqdori va yeritrotsitlar sonining saqlanishi aniqlangan. Tuzli yeritmalarni faqat kuchli ter ajralishida qo‘llash tavsiya etiladi. Maxsus tekshirishlar, bunday sharoitlarda katta hajmdagi muskul ishlarini bajarishda 1 kecha kunduz davomida 16 gr. Osh tuzi iste’mol kilinishi (ovqat bilan) fiziologik funksiyalarning normal borishini ta’minlash uchun yetarli bo‘lishini, ish qobiliyatining keskin pasayishini va suv tuz almashinuvini buzilishi kuzatilmaganini ko‘rsatadi.
Birdaniga ko‘p miqdorda (600 ml gacha) iste’mol kilinishi suyuklik kam miqdordagi suyuklikka nisbatan oshkozonda tezroq ketadi, biroq bunday katta miqdordagi suyuklik sportchilarning mashq qilishini qiyinlashtiradi chunki lim-lim tuldirilgan oshkozon nafas muskullarini ishini chegaralaydi. Shuning uchun ham 10-15 daqiqada 150-230 ml dan suyuklik ichish maqsadga muvofiqdir. Ilik ichimliklarga nisbatan sovuq ichimliklar oshkozonda tezroq ketishi tekshirilishi isbotlangan. Sovuq ichimlik oshkozon devorining silliq muskullari tonusini kuchaytirish bilan oshkozondagi suyuklikning ichakka o‘tishini tezlashtiradi. Ayni paytda, shuni ham ko‘rsatish kerakki, shirinlikka ega suyukliklar oshkozonda ichakka o‘tadi. Shuning uchun, shirinlik miqdorida ko‘p bo‘lgan suyuklik organizmning suvga yextiyojini tez koplamaydi. 100 ml suvda 2-2,5 gr kand bo‘lgan suv yuqori haroratli sharoitda sportchi ish qobiliyatini saqlashda samarali ta’sir ko‘rsatadi. Organizmning yuqori haroratli sharoitlarida uz salomatligini saqlashi, o‘zini yaxshi xis yetishi va ish layokatligini yuqori darajada bo‘lishi uchun turli ichimliklar ta’sirini aniqlash bo‘yicha akademik A.Yu.Yunusov laboratoriyasi olib borilgan ishlar, shuningdek, prof.A.S.Sodikovning tadqiqotlari diqqatga sazovordir. O‘zbekiston sharoitida issiq sexda ishlovchi ishchilarning issiqka chidamliligini oshirishda turli xil meva kaynatmalaridan tayyorlangan ichimlik yaxshi ijobiy Samara berishini ilmiy tekshirishlar asosida isbotlashdi. Bunday ichimliklar tarkibi organizmning suvga mineral moddalarga bo‘lgan yextiyojini to‘liq koplab, kishilarda ish qobiliyatining yuqori darajada bo‘lishini ta’minlaydi.
Yuqori haroratli tashqi muxit sharoitida organizmning jismoniy ish qobiliyatini saqlash uchun, prof Sodikov kuk choy ichishni tavsiya yetgan. Kuk choy meda shirasi ajralishini kuchaytiradi, shiradagi kislota miqdorini normal holatda saqlaydi, siydik ajralishini biroz oshiradi, suv ichishni kamaytirish bilan tashlandikni qondiradi, kishi o‘zini yaxshi xis yeta boshlaydi, muskul kuchi oshadi va charchash sezgisi yo‘qoladi.
Yuqori haroratli sharoitda sportchilarning suv tuz tarkibini tekshirish bilan shug‘ullangan kishilardan ba’zilari turli qonsentratsiyada mineral tuzlar saklangan yeritmalar berishni tavsiya etadi. bunda Osh to‘zining 0,5 % yeritmasiga kand kushib gazlangan suv bilan birga ichish foydali deb ko‘rsatiladi. Boshqa tadqiqotchilar kuchli terlashni yuzaga keltiruvchi muskul ishlarini bajarishda tuzni nonga sepib iste’mol qilish (5-10 gr) yana boshqalari esa ish oldidan sertuz maxsulotlar masalan, tuzlangan balik iste’mol qilish organizm terlash chog‘ida yo‘qotadigan suvni cheklashi mumkinligi haqidagi dalillarni kelitardilar.
Organizmi qattiq terlagan chog‘ida faqat suv va mineral tuzlargina yukotilmay, uning vita’minlarga boyligi barbod bo‘ladi, ayniqsa, suvda yeriydigan S vita’mini, riboflavin, tiamin, iotin, nikotin kislotasi kabi vita’minlar ham chikib ketadi. Shu nuqtai nazardan kuchli ter ajratuvchi ishlarni bajarishda sportchilarda faqat Yunusov laboratoriyasi tavsiya yetgan kurik meva kaynatmalari yoki sharbatlar bilan ta’minlash ish qobiliyatini saqlashda yeng ko‘p ijobiy tia’sirga ega, demak mubolaga bo‘lmaydi.