O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi t. U. Umarov

 
Qattiq qotishmali plastinkalarni payvandlash. 
 
Asbob  kerak  payti  yuqori  darajadagi  bikrlikni  ta’minlash  uchun  va  ayrim 
paytlari  konstruktiv  jihatdan  mexanik  usulda  mahkamlanadigan  qattiq  qotishmali 
asbobni qo‘llash qiyinchilik tug‘dirsa, payvandlangan qattiq qotishmali plastinkali 

---

34 
 
asbobdan  foydalaniladi.  Qattiq  qotishmali  plastinkani  payvandlashning  alohida 
belgisi  shundaki,  butunlay  boshqa,  (ximiyaviy  tarkibi  bilan  ham  fizik-mexanik 
xususiyatlari bilan ham) bo‘lgan ikki xil material payvandlanadi. 
Po‘latning  chiziqli  kengayshi  koefitsienti,  qattiq  qotishmaga  nisbatan  2 
marta ko‘p, bu esa sovitish paytida plastinkani va tutqichni deformatsiyalanishiga 
olib  kelib,  katta  kuchlanishlar  hosil  qiladi,  natijada  qattiq  qotishmada  va  chokda 
asbob  tutqichida  “yoriq”  lar  paydo  bo‘ladi.  Pripoy  bilan  payvandlangan  qattiq 
qotishma  va  po‘lat  sovib  pripoy  orqali  o‘zaro  taranglashadi  va  sovigandan  keyin 
umumiy uzunlikka ega bo‘ladi, shu bilan birgalikda qattiq qotishma siqilib, po‘lat 
esa cho‘ziladi. 
Payvandlash texnologiyasi, qattiq qotishmali plastinkani korpus bilan yetarli 
darajada  mustahkam  ulanishini  ta’minlashi  va  ishlatish  bunda  tayyorlash 
jarayonida qattiq qotishmali plastinkaning yaxlitligini saqlashi kerak. 
Payvandlangan birikmalardagi qoldiqli kuchlanishlarni kamaytirish va qattiq 
qotishmadagi “yoriq” lar hosil bo‘lishini kamaytirishga quyidagicha erishiladi: 
a)  korpus  qalinligini  kattalashtirib  yoki  plastinka  qalinligi  kichiklashtirib 
(ularning nisbati H/h>3);  
b)  payvandlangan  birikmalarda  qoldiqli  kuchlanishlarning  pasayishiga  olib 
keluvchi po‘lat (masalan, 35XGSA va boshqalar) korpuslarni qo‘llash; 
v)  payvandlangan  birikmaning  sovitish  temperaturasini  sekin  pasayishini 
ta’minlovchi  past  temperaturali  plastik  pripoylarni  qo‘llab  va  payvand  chokini 
deformatsiyalanish imkoniyatini oshirib; 
g)  asbobning  po‘lat  korpusini  payvandlangandan  keyin,  uni  sovutish 
jarayonida  toblash;  bunday  paytda  korpus  hajmi  kattalashib,  payvandlangan 
birikmada ichki kuchlanishlar kamayadi; 
d)  relaksatsion  bo‘shatishni  qo‘llab  (8  soatdan  kam  bo‘lmagan,  220-240
0
C 
temperaturada);  bunday  paytlari  pripoyning  surilishi  kattalashib,  ichki 
kuchlanishlar kamayadi. 
Payvandlashda past temperaturali pripoylar sifatida quyidagilar ishlatiladi:  
PSr 40-tipidagi tarkibida kumush bo‘lgan pripoy;  

---

35 
 
TMSr 47M – tipidagi mis folgadan tuzilgan, uch qatlamli tarkibida kumush 
bor pripoylar, shuningdek yuqori plastiklikka ega pripoylar, masalan PrMNMS 08 
–4–2. 
Qattiq qotishmali plastinka ostidagi pazlar (1.10-rasm, a). Ochiq (keskichlar, 
yig‘ma  asbob  pichoqlari)  yarim  yopiq  (keskichlar,  zenker,  frezalar)  va  yopiq 
(parmalar) tayyorlanadi. 
Paz  yuzalari  odatda  R
z
=40÷10mkm  g‘adir-budirligida  frezalab  ishlov 
beriladi. Qattiq qotishmali plastinkalarda “yoriq” lar, darz ketishlar bo‘lmasligi va 
tirnalishlar 0,05 mm dan oshmasligi zarur. 
 
1.10-rasm. Qattiq qotishmali plastinkani payvandlash  
a – plastina ostidagi pazlar shakli; b – plastinkani dastlabki mahkamlash; 
1 – kernerlab; 2 – texnologik devorlar bilan; 3 – asbestli arqon bilan bog‘lab; 
4 – texnologik shtift bilan;5 - qattiq qotishmali  
plastinkani payvandlash uchun sirtmoqli induktorlar. 
 
Tirnalgan plastinkalar, yassi jilvirlash stanoklarida olmosli jilvirtoshlar bilan 
jilvirlanadi  yoki  ularga  elektroximik  ishlov  beriladi.  Plastinkalarni  pazlarga 
o‘rnatishda,  paz  va  plastinka  orasidagi  tirqish  0,05-0,15  dan  ortmasligi  kerak. 
Payvandalsh usullari, asbobni qizdirish usuliga bog‘liq holda tanlab olinadi. Qattiq 

---

36 
 
qotishmali  plastinka  va  tutqichning  ajralmas  birikmasini  payvandlashdan  ham 
foydalaniladi.