O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi sh. Shodmonov, T. Jo'Rayev

elivator 
qurilishi investitsiyalar shakli hisoblanadi. 
YAIM tarkibiga zahiralarining ko'payishi, ya'ni ishdan chiqarilgan, lekin mazkur yilda 
sotilmagan barcha mahsulotlar kiritiladi. Boshqacha aytganda YAIM o'z ichiga yil davomidag» 
zahiralar va ehtiyotlar barcha o'sishining bozor qiymatida oladi. Zahiralarning bu o'sishi YAIMga 
joriy ishlab chiqarish hajmi ko'rsaxkichi sifatida qo'shiladi. 
Zahiralar kamayganda, u YAIM hajmidan chiqarilishi zarur Zahiralarning kamayiish yil 
davomida milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgandan ko'proq mahsulot sotilganligani bildiradi. 
Boshqacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotni va bunga 
qo'shimcha oldinga yillardan qolgan zahiralarning bir qismini iste'mol qilgan bo'ladi. 
Milliy hisoblar tizimida YAIMni hisoblashda yalpi, xususiy va ichki investitsiyalar 
tushunchasidan foydalaniladi. Xususiy va ichki investitsiyalar mos ravishdaxususiy vamilliy 
kompaniyalar amalga oshiradigan investitsioi sarflarni bildiradi. Yalpi investatsiyalar o'z ichiga 
joriy yilda shilab chiqarish jarayonida iste'mol qilingan mashina, uskuna va qurilmalarning o'rnini 
qoplash uchun mo'ljallangan barcha investitsion tovarlar ishlab chiqarishni, hamda iqtisodiyotda 
kapital qo'yilmalar hajmiga har qanday sof qo'shimchalarni oladi. Yalpi investitsiyalar 
mohiyatigako'raiste'mol qilingan asosiy kapitalni qoplash summasini va investitsiyalarning o'sgan 
qismidan iborat bo'ladi. Boshqa tomondan sof xususiy ichki investitsiyalar tushunchasi joriy yil 
davomida qo'shilgan investitsiort tovarlar summasini xarakgerlash uchun ishlatiladi. Ularning 
farqini oddiy misodda ancha aniq tushuptirish mumkin. Faraz qilaylik, Respublikamiz 
iqtisodiyotida 1995 yil 500 mlrd. so'mlik, investitsion tovarlar (ishlab chiqarish vositalari) ishlab 
chiqarilgan bo'lsin. Ammo YAIMni ishlab chiqarish jarayonida shu yili 400 mlrd. so'mlik mashina, 
uskuna va boshqa investitsion tovarlar iste'mol qilingan. Natijada bizning iqtisodiyotga 1998 yil 100 
mlrd. so'mlik jamgarilgan kapital qiymati qo'shiladi. Shu yili yalpi invssshsiyalar 500 mlrd. so'mni 
sof investitsiyalar faqat 100 mlrd, so'mni tashkil qiladi. Ikki qo'rsatkich o'rtasidash farq, 1998 yilgi 
YAIM hajmini shdlab chiqarish jarayonida qo'llanshshsh va iste'mol qilingan kapital qiymatini 
ifodalaydi. 
Yalpi investitsiyalar va amortizatsiya (shu yili ishlab chiqarish jarayonida iste'mol qilingan 
asosiy kapigal hajmi) o'rtasidagi nisbat, iqtisodiyot, yuksalish, turgunlik yoki tanazzul holatida 
joylashganligini xarakterlab beruvchi ko'rsatkich (indikator) hisoblanadi. 
Yalpi investitsiyalar amortizatsiyadan ortiq bo'lsa, iqtisodiyot yuksalish bosqichida 
joylashadi, uning ishlab chiqarish quvvatlari o'sadi. Masalan, bizning yuqoridagi misolda 
ta'kidlanganidek, 1995 yil yalpi investitsiyalar 500 mlrd. so'mni, ishlab chiqarishda iste'mol qilingan 
investitsiya tovarlar hajmi 400 mlrd. so'mni tashkil qilgan. Bu iqtisodiyotda shu yil oxirida 100 
mlrd. so'mlik investitsion (tovarlar ko'p bo'lganini bildiradiki, investitsion tovarlar taklifining 
ko'payishi, iqtisodiyotning ishlab chiqarish quvvatlarini kuchaytirishida asosiy vosita hisoblanadi. 
Turg'un iqtisodiyot yalpi investitsiyalar va amortizatsiya teng (bo'lgan vaziyatni aks ettiradi. 
Bu iqtisodiyotda mazkur yilda YAIMni ishlab chiqarish jarayonida iste'mol qilingan (vositalarni 
qoplash uchui zarur bo'lgan miqdorda asosiy kapital ishlab chiqarinshi bildiradi. Boshqacha 
aytganda, sof invistitsiyalar taxminan nolga teng bo'ladi, ishlab chiqarish quvvatlari kengaymaydi. 
Yalpi investitsiyalar amortizatsiyaga qaraganda kam bo'lsa, uni iqtisodiyotda ishlab 

---

chiqarilganna qaraganda kapital ko'proq iste'mol qilinsa, noqulay vaziyat vujudga keladi. Bunday 
sharoitda iqtisodiyotda investitsiyalarning qisqariish ro'y beradi. Bu yil oxirida kapital hajmi yil 
boshida mavjud bo'lgandan kam bo'lib qolishga olib keladi. Masalan, "Buyuk turg'unlik" davrida, 
aniqrog'i 1933 yil AQShda yaashgan investitsilar hammasi bo'lib 1,6 mlrd. dol. ni, yil davomida 
iste'mol qilingan kapital - 7,6 mlrd. dol. ni tashkil qilgan. Shunday qilib, investitsiyalarni sof 
qisqarishi 6 mlrd. dol. ga teng bo'lgan.