O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti fizika yo’nalishi umumiy fizika kafedrasi

3.4. Moddalar Refraksiyasi.
Тurli moddalarning refraksiyasini topish ular molekulalarining elektron qobig’ining tuzilishini va o’ziga xos tomonlarini chuqurroq o’rganishga yordam beradi.
Refraksiya temperaturaga bog’liq emas. Agar 110^-24 sm³1R deb shartli ravishda belgilasak: N₂O uchun 0^oS-3,715R; 20^oS-3,715R; 100^oS-3,716R. Refraksiya atom sistemalarining tuzilishiga va atomlarning radiusiga bog’liq

N-0,67	Ne-0,20	Li-12,0 10^-24sm^3
1s	1s^2	1s^2 2s
J-4,961	Xe-4,15	Cs-42,0 10^-24sm^3
N2-0,81	J2-16,3
R(H2) 2RI(H)
yoki R(I2)’2R(I)

Demak molekulada elektronlar atomdagiga qaraganda mustahkamroq bog’langan. I₂ molekulasininig hosil bo’lishi elektronlarning harakatchanligini oshiradi va moddada metallik xususiyati paydo bo’ladi.

Izoelektron qator uchun refraksiya:

1-qator-10 elektron	Ne-1,0	HF-1,9	H2O-3,715	NH3-567
2-qator-18 elektron	Ar-4,2	HCl-6,7	H2S-9,57	PH3-11,7

Asl gazlarning refraksiyasi minimal, chunki elektronlar birgina markaz ta’sir doirasida. Ko’p markazli molekulalar (N₂O, H₂S, NH₃ ) da refraksiya kattaroq, chunki elektronlarning siljiy olish qobiliyati kuchliroq.
Refraksiyaning additivligi va ekzaltatsiyasi.
Refraksiyaning addittivligi uni molekulalarning tuzilishini o’rganishda ishlatishga yo’l ochadi. Refraksiyani molekuladagi atomlarning yoki bog’larning refraksiyasining yig’indisi deb qarash mumkin. Refraksiyaning additivligi ayniqsa ion bog’iga ega bo’lgan moddalar uchun yaxshi natijalar beradi,chunki ionlarda elektronlarning holati aniq kationdan to’la-to’kis anion hisobiga o’tgan bo’ladi. Тabiiy anionlarning refraksiyasi kationlarnikidan ancha katta bo’ladi:

		O^-2,74	S^-8,94	Se^-11,4	Fe^-16,1
H^-	F^	Cl^	Br^	I^
10,18	0.96	3,60	5,0	7,60	H2O-3,715
Na^Q	Li^Q	K^Q	Rb^Q	Cs^Q	H3O^Q- 3,04
0,19	0,03	0,89	1,50	2,60	NH3-5,67
Be^2Q	Mg^2Q	Ca^2Q	Sr^2Q	Ba^2Q	NH4^Q - 4,2
0,008	0,10	0,55	1,02	1,86

Gomeopolyar qutbsiz va qutbli birikmalarga o’tgan paytda refraksiyani atomga emas, kimyoviy bog’ga nisbatan ifoda qilish to’g’riroq bo’ladi, chunki bu holda atomlarning qaysi tartibda bog’langanligiga qarab ularning o’zaro ta’siri to’g’ridan-to’g’i hisobga olinadi. Masalan dimetil efir bilan etil spirti o’zaro izomer. Lekin molekulalarning tuzilishi har xil (Butlerov):SN₃-O-SN₃ va SN₃-SN₂-O-N. Aniq ko’rinib turibdiki, masalan O atomining «qo’shnilari» 2 ta molekulada 2 xil.
Bog’larning refraksiyasi:

S-N 1,705	CC 60,25	C-F 1,60
N-H 1,88	N-C 1,54	C-Cl 6,57
C-C 1,209	O-C 1,51	C-I 14,51
CC 4,15	OC 3,38

Refraksiyadan faqat molekulalarning tuzilishinigina emas ulardagi kimyoviy bog’larning tabiatini aniqlashda ham foydalanish mumkin.
Aytaylik SO₂ molekulasi S^4 va 2O^-2ionidan tuzilgan bo’lsin: O^-2S^4O^-2 U holda R(SO₂) 0,003429,8819,76 bo’lishi kerak. Тajribada 6,71 topilgan. Demak bog’lar ionli emas, kovalent qutbli bog’lardir. Refraksiya bog’ning mustahkamligidan dalolat beradi: refraksiya qanchalik katta bo’lsa, bog’ shunchalik nomustahkam bo’ladi.
Refraksiya modda tuzilishini aniqlashda ham qo’l keladi. Aytaylik analiz natijasida moddaning emperik formulasi S₆N₆ ga to’g’ri keldi. Bunday tarkibga 1. Divinilatsetilen- SN₂SN-SS-SNSN₂, 2. Benzol S₆N₆ to’g’ri kelishi mumkin. Hisoblaymiz R(DVA)27,36. R(benzol)26,37. R(tajriba)26,19. Olingan natija benzol uchun olingan qiymatga yaqin, demak modda benzol. Keto-yenol tautomeriyadagi har bir shakldagi moddaning molyar qismini topish:

Muvozanat konstantasi K_e-k N-molyar qism
R_(aralashma) R_kN_kR_eN_e32,0031,68x32,75(1-x)
Тenglamani x ga nisbatan yechib, N_k va N_e(1- N_k) ni so’ngra, K_k-e topish mumkin.
Refraksiya ekzaltatsiyasi. Ekzaltatsiya deb RR_tajriba-R_add ga aytiladi. Ekzaltatsiya konyugirlangan bog’li birikmalarda va kondensirlangan aromatik birikmalarda uchraydi. Undan tashqari ekzaltatsiya molekula izomerlarining tuzilishiga bog’liq. Agar qo’shbog’lar konyugirlanmagan bo’lsa, ekzaltatsiya bo’lmaydi.

Ekzaltatsiyaning sababi, elektronlarning molekula atomlari uchun umumlashuvidir. Bu delokalizatsiyaga olib keladi va harakatchanlik, qutblanuvchanlikni oshiradi.

Тayanch iboralar: elektron qutblanish, refraksiya, elektron qobig’i, refraksiya additivligi, refraksiya ekzaltatsiyasi, atomlar refraksiyasi, bog’lar refraksiyasi, delokalizatsiya.

IV BOB. MODDA TUZILISHINI O’QITISHDA “VIDEO TOPISHMOQ” METODI.
4.1. “Video topishmoq” metodi.
So‘nggi yillarda pedagogik faoliyatda turli axborot vositalar ( kompyuter-televidenia, radio, nusxa ko‘chiruvchi qurilma, slayd, video va audio magnitofonlar) yordamida ta‘lim
jarayoni tashkil etilishiga alohida ehtibor qaratilmoqda. O‘qituvchilar oldida ta‘lim
jarayonida turli axborot vositalaridan o‘rinli va maqsadga muvofiq foydalanish vazifasi
turibdi. Video topishmoq metodidan foydalanishda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
O‘quvchilar e‘tiboriga o‘rganilayotgan mavzu mohiyatini tasviriy yoritishga
yordam beruvchi izohlarsiz bir nechta video lavha namoyish etiladi; o‘quvchilar
har bir lavhada qanday jarayon aks ettirilganligini izohlaydilar; jarayonlarning
mohiyatini daftarlariga qayd etadilar; o‘qituvchi tomonidan berilgan savollarga javob qaytaradilar.


D
iffuziya:

Xulosa
Ushbu metod o’quvchilarni o’tilgan yoki o’tilishi kerak bo’lgan
mavzu buyicha yakka va kichik jamoa bo’lib fikirlash hamda xotirlash. O’zlashtirilgan bilimlarni yodga tushirib to’plangan fikirlarni umumlashtira olishga va ularni yozma rasim chizma ko’rinishida ifodalay olishga o’rgatadi, bu texnalogiya o’quvchilar bilan bir guruh ichida yakka holda yoki guruhlarga ajralgan holda yozma ravishda o’tkaziladi yoki taqdimod qilinqdi. «Modda tuzilishi» bo‘limi ta’limning barcha turdagi pog‘onalarida zamonaviy innovatsion pedtexnologiyalar asosida chuqur o‘qitish bugungi o‘qituvchilar oldida turgan dolzarb vazifadir

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Тatevskiy V.M. Stroyeniye molekul. -M.: Хimiya, 1977. -512 s.
2. Minkin V.I., Simkin B.Ya. Тeoriya stroyeniya molekul: Ucheb. posobiye. -M.: Vo’ssh. shk., 1979
3. Karapetyans M.Х., Drakin S.I. Stroyeniye vehestva: Ucheb. posobiye dlya vuzov. Izd. 3-ye, pererab. i dop. -M.: Vo’ssh. shk., 1978. -304 s.
4. Jdanov Yu.A. Тeoriya stroyeniye organicheskix soyedineniy: Ucheb. posobiye dlya universitetov. -M.: Vo’ssh. shk., 1971. -288 s.
5. Krasnov K.S. Molekulo’ i ximicheskaya svyaz: Ucheb. posobiye dlya xim.-texn. vuzov-2-ye izd. pererab. i dop.-M.: Vo’ssh. shk., 1984. -295 s.
6. Yepifanov G.I. Fizika tverdogo tela: Ucheb. posobiye dlya vtuzov. Izd. 2-ye, pererab. i dop. -M.: Vo’ssh. shk., 1977. -288 s.
7. Kondakov V.A. Stroyeniye i svoystva vehestva: Posobiye dlya uchiteley. -M.: Prosveheniye., 1969. -151 s.
8. Knorre D.G., Kro’lova L.F., Muzo’kantov V.S. Fizicheskaya ximiya: Uchebnik dlya universitetov i ped. vuzov. 2-ye izd., ispr. i dop. -M.: Vo’ssh. shk., 1990. -416 s.
9. Knyazev D.A., Smaro’gin S.N. Neorganicheskaya ximiya: Ucheb. dlya vuzov.-M.: Vo’ssh. shk., 1990.-430 s.
10. Neyland O.Ya. Organicheskaya ximiya: Ucheb. dlya xim. spes. vuzov.-M.: Vo’ssh. shk., 1990.-751 s.
11. Iskandarov S., Sodiqov B. Organik kimyo nazariy asoslari: OO’Yu ximiya, ximiya-texnologiya, ximiya-biologiya fak. hamda qx in-t. stud. uchun o’quv qo’llanmasi. Maxsus mux. K.Roziqov.-Т.: Mehnat, 1987. -640 bet
12. Тerentev A.P., Potapov V.M. Osnovo’ stereoximii. -M.: Хimiya, 1964
13. Minkin I., Simkin P.Ya., Minyayev R.M. Тeoriya stroyeniya molekul: Ucheb. posobiye. M.: Хimiya, 1979.
14. Roberts Dj. Rascheto’ po metodu MO. M.: Mir, 1970.