O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi sh. Shodmonov, T. Jo'Rayev iqtisodiyot nazariyasi

2-§. Foydaning mazmuni. Foyda normasi va massasi
Jamiyat nuqtai nazaridan takror ishlab chiqarish samaradorligi cheklangan resurslardan samarali foydalanishga bog'liq. Bu samaradorlik o'zida resurslarni taqsimlash samaradorligi va ishlab chiqarish samaradorligini ifodalaydi. Resurslarni taqsimlashning samaradorligiga erishish uchun resurslar korxona va tarmoqlar o'rtasida shunday taqsimlanishi kerakki, natijada jamiyatga eng zarur bo'lgan mahsulotlarning ma'lum turlari olinishi kerak. Ishlab chiqarish samaradorliga jamiyag uchui zarur bo'lgan har bir tovar eng kam sarf-xarajatlar (resurs sarflari) bilan ishlab chiqarilishini taqazo qiladi. Aniqroq aytganda, u ishlab chiqarish jarayonida qo'llaniladigan resurslar miqdori bilan olingan mahsulot miqdori o'rtasidagi bog'liqlikni xarakterlaydi. Sarf-xarajatlarning mavjud hajmida olingan mahsulotlarning ko'proq miqdori ishlab chiqarish samaradorligi oshganligini bildiradi.

Korxona faoliyatining samaradorlik darajasiga baho berishda ham uning erishgan natijasi (iqtisodiy yoki sof foyda) ishlab chiqarish sarf-xarajatlari yoki qo'llanilgan resurslar miqdori bilan taqqoslanadi.

Foyda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan qo'shimcha mahsulotning o'zgargan shaklidir. Demak, foydaning asl manbai qo'shimcha mahsulot bo'lib, u mahsulot sotilgandan keyin pul shaklida namoyon bo'ladi.

Tovarlarni sotishdan tushgan yalpi pul tushumidan shu mahsulotlarni ishlab chiqarishga qilingan barcha xarajatlar (tannarx) chiqarib tashlansa korxonaning balans foydasi yoki brutga foydasi qoladi. Bu iqtisodiy foyda deb ham ataladi.

Korxonaning umumiy foydasidan budjetga (asosan soliq to'lovlari) banklarga (olingan ssuda uchun foiz) to'lovlar va boshqa majburiyatlar chiqarib tashlansa korxona sof foydasi qoladi.

Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlanishi natijasida hosil qilinadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar miqdoriga ko'p. Bunda ichki xarajatlar har doim o'ziga normal foydani ham oladi.

Korxona foydasining mutloq miqdori uning massasini tashkil qiladi. Foyda massasini ishlab chiqarib xarajatlari (tannarx) bilan taqqoslash foyda normasi yoki rentabellikni ko'rsatadi.

Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variantidan foydalaniladi. Bular foydaning joriy sarflarga-korxona xarajatlariga (tannarxga) yoki avanslangan mablag'larga (asosiy va aylanma fondlar) nisbatidir. Bu hisob usullarning ikkalasi avanslangan mablag'larning aylanish tezligi ko'rsatgichi orqali o'zaro bog'langandir. Bu bog'lanshl quyidagi tarzda ko'rinadi:

1. R'=(R/W)*100

bu yerda: R' - foyda normasi; R - foyda massasi; W -iqtisodiy va ishlab chiqarish xarajatlari;

2. R'=(R/Kavans)*100

bu yerda: R —foyda normasi; R —foyda massasi; Kavans (Asosiy kapital+Aylanma kapital) —korxona avanslangan mablag'lari yoki asosiy va aylanma kapitalning o'rtacha yillik qiymati.

Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to'g'ri mutanosib hamda foydalanilgan avanslangan mablag'lar qiymatiga teskari mutanosibdir. Shu tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligini integral ko'rsatkichi hisoblanadi.

Foydaning o'sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o'zgarmagan holda ikki yo'l bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish xisobiga, yoki bahoni oshirish hisobiga erishish mumkin. Bahoning o'sishi ba'zi iqtisodchilarning foyda normasi ko'rsatgichini bartaraf etib bo'lmaydigan qusurga ega bo'lgan va shu sababli samaradorlikni o'lchash uchun mutlaqo yaroqsiz ko'rsatgich sifatida tanqid qilishlariga sabab bo'ldi.