O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta`lim fakulteti maktabgacha ta`lim nazariyasi va metodikasi kafedrasi

Chaqqonlik va uni tarbiyalashning uslub hamda vositalari

Har qanday harakat biror-bir aniq vazifani hal qilishga qaratilgan: mumkin qadar balandroq sakrash, to’pni ilib olish, shtangani ko’tarish va boshqalar. Harakat vazifasining

murakkabligi ko’pgina sabablar bilan, jumladan, bir vaqtda va ketma-ket bajariladigan harakatlaming o’zaro uyg’unligiga (harakat koordinatsiyasiga) bo’lgan talablar bilan belgilanadi.

Harakatlaming koordinatsion murakkabligi chaqqonlikning birinchi o’lchovi hisoblanadi.

Agar harakatning makon, vaqt va kuch xususiyatlari harakat vazifasiga mos kelsa, ya’ni harakat yetarli darajada aniq bo’lsa, harakat vazifasi bajariladi. Harakatning aniqligi tushunchasi

harakatnmg makon, vaqt va kuch xususiyatlari aniqligidan iborat. Harakatning aniqligi chaqqonlikning ikkinchi o’lchovidir. Nostereotip harakatlardagi chaqqonlik harakatni o’zgargan

sharoit talablariga muvofiq ravishda tez o’zgartira bilishda namoyon bo’ladi. Bunda chaqqonlik kishining o’z harakatini maqsadga muvofiq tarzda qayta qurishi uchun sarflagan vaqti bilan

ifodalanadi.

Barcha aytilganlar e'tiborga olinsa, chaqqonlikni, birinchidan, yangi harakatlarni tez o’zlashtirib olish qobiliyati, ikkinchidan, harakat faoliyatini to’satdan o’zgarayotgan sharoit talablariga muvofiq ravishda tez qayta qurish qobiliyati deb qarash mumkin. Koordinatson qobiliyatlaming rivojlanishiga ko’maklashuvchi turli-tuman mashqlarda, ayniqsa, harakath va sport o’yinlari, gimnastika, akrobatika elementlari ko’plab mavjud bo’ladi. Shuning uchun ular o’quvchilaming jismoniy tarbiyasida juda keng qo’llaniladi. Bu vositalar umuman chaqqonlikning rivojlanishiga ko’maklashadi. Maxsus chaqqonlikni tarbiyalash uchun

xususiyatlari bo’yicha musobaqa mashqlariga yaqin bo’lgan tayyorlovchi mashqlar qo’llanilishi zarur. Kichik va o’rta yoshdagi o’quvchilarda chaqqonlik sifatini eng samarali tarbiyalash mumkin. Bu davrda harakat ko’nikmalarini egallash qobiliyati, ko’rish, eshitish, teri bilan sezish va boshqa analizatorlaming jadal rivojlanishi kuzatiladi. Chaqqonlikni rivojlantimvchi mashqlar maktab darsi va mashg’ulotlaming asosiy qismi boshlanishida va tayyorlov qismida bajariladi. Charchagan holatda chaqqonlikning rivojlanishi kam samarali bo’ladi. Mushaklaming tabaqalashtirilgan holda kuchlanishini takomillashtirish uchun quyidagi inashqlami tavsiya qilish

mumkin:

1. Joyidan uzunlikka sakrash, joyidan ko’p marta sakrash, berilgan masofaga 10 hatlab sakrash.

2. Korsatilganbalandlikka sakrabo’tish.

3. Tennis, basketbol va voleybol koptoklarini ko’rsatilgan masofadagi nishonga tekkizish.

Fazoda tabaqalashtirish qobiliyatini mukammallashtirish uchun:

1 .Harakatlar ko’lamini yaxshilash uchun ko’zlarni yumgan holda berilgan burchakkacha (30,45,60,90,120e) predmetlarsiz va predmetlar bilan qo’llar (oyoqlar)ni ko’tarish.

2. Muayyan miqdordagi qadamlarni qayta bosish, muayyan masofani (10, 20, 50, 60, 100 m) aylanishlar. Chaqqonlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar nisbatan tez charchashga olib keladi, Ayni vaqtda bu mashqlami bajarish mushaklar nihoyatda aniq sezib turishini talab etadi va charchash sodir bo’lganda kam samara beradi. Shuning uchun chaqqonlikni tarbiyalashda nisbatan to liq tiklanish uchun yetarli bo lgan dam olish oraliqlaridan foydalaniladi. Mashqlami esa oldingi yuklamalardan keyin charchash alomatlari deyarli qolmagan vaqtlarda bajarishga harakat qilinadi. Chaqqonlik sifatlarining rivojlanganlik darajasini baholash uchun nazorat testlari Chaqqonlikni majmuali baholash darajasi. vaqtdan so’ng bu ishni bajarish tobora qiyinlashib borayotganini sezadi. Chetdan qaraganda, bu kishining holati ancha o’zgarganIigini ko’rish mumkin. Bu o’zgarishni mimika mushaklari kuchlanishida, ter paydo bo’lishida ko’rish mumkin. Ayni vaqtda uning organizmida birmuncha jiddiy fiziologik o’zgarishlar ham ro y beradi.