O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi

YEVROSIYONING IQLIMI.  IQLIM MINTAQALARI. 

 

Yevrosiyoning  geografik  o‘rni,  hududining  kattaligi,  g‘arbiy  va  janubiy 

chekka  qismlarinipg  kuchli  parchalanganligi,  markaziy  va  sharqiy  qismlarining 

yaxlitligi,  asosiy  qismini  Shimoliy  qutb  doirasi  bilan  ekvator  oralig‘ida 

joylashganligi,  okean  xavzalarining  ta’siri,  murakkab  orografik  tuzilishi 

materikning  iqlim  xususiyatlarida  va  iqlim  sharoitining  nihoyat  darajada  hilma-

hilligida muayyan o‘z ifodasini topgan. 

Materikning  bepoyon  tekisliklari,  qirg‘oq  chiziqlarining  kuchli  kesilganligi 

Atlantika  okeani  va  Arktikadan  keladigan  havo  massadarini  ichki  rayonlarga 

bemalol  kirib  borishiga  imkon  beradi.  Yevrosiyoning  sharqida  Tinch  okeandan 

keladigan  musson  havo  massalariniig  ta’siri  bir  muncha  chegaralangan  bo‘lib, 

asosan  qirg‘ok,  buylarida  namoyon  bo‘ladi.  Mussonlar  shimoliy  kengliklarining 

ichki  rayonlariga  umuman  ta’sir  etmaydi,  Chunki  bu  regionda  submeridian 

yo‘nalishda  cho‘zilib  yotgan  tog‘  tizmalari  musson,  sirkulyatsiyasini  to‘sib  qolib 

ichki  rayonlarga  kirib  borishga  imkon  bermaydi  biroq  materikning  janubiy  va 

janubi-sharqiy qismlarida musson havo massalari quruqlik ichkarisiga ancha kirib 

borib, aholining qishloq xo‘jalik faoliyati uchun qulay imkoniyat vujudga keltiradi. 

Yevrosiyo  hududi  bo‘ylab  atmosfera  yog‘inlarining  notekis  taqsimlanishi 

havo  massalarining  takrorlanishiga,  yo‘nalishiga,  havo  frontlarining  hosil 

bo‘lishiga,  yer  yuzasining  orografik  tuzilishiga  va  boshqa  omillarga  bevosita 

bog‘liq. Shuning uchun ayrim mintaqalarning dengiz iqlimi sektorida keng bargli 

subtropik, ham tropik o‘rmonlar hukmronlik qilsa, ayrim mintaqalarning kontintal 

sektorida cho‘llar, chala cho‘llar va dashtlar hukmronlik qiladi. 

Yevrosiyo  hududi  ustida  yil  davomida  arktika,  mu’tadil  va  tropik  havo 

massalari  joyini  o‘zgartirib  turadi.  Materikning  markaziy  rayondari  uchun  yuz 

oylarida  isigan  va  kishida  sovuq  mu’tadil  havoning  ahamiyati  katta,  Janubi-

G‘arbiy  va  G‘arbiy  Osiyo  ustida  yil  davomida  tropik  havo  hukmronlik  qiladi. 

Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoga yoz paytida dengiz tropik havo massalari kirib 

kelib,  nam  tropik  iqlimni  shakllanishida  muhim  rol  o‘ynaydi.  Bulardan  tashqari 

Yevrosiyo  iqlimining  shallanishiga  sovuq  va  iliq  dengiz  oqimlari  ham  ta’sir 

ko‘rsatadi. 

Yil  davomida  keluvchi  umumiy  radiatsiya  miqdori  Yevrosiyo  hududida 

shimoldan janubga qarab o‘zgarib boradi. Shimoliy rayoplarda va arktik orollarda 

yil  .davomida  keluvchi  umumiy  radiatsiya  miqdori  1sm2  maydonda  60  kkalga 

yaqin,  G‘arbiy  YYevropada  70  kkaldan  140  kkal  gacha  ko‘payadi,  Osiyoning 

janubiy  va  shaqiy  qismlarida  120-180"  kkalni  tashkil  ztadi.  Bu  kursatkich 

Arabiston yarim orolida eng maksimal darajada bo‘lib 200- 220 kkal. gacha yetadi. 

Shuning uchun Arabiston bir yilda keladigan umumiy radiatsiya miqdori jihatidan. 

Yer yuzida birinchi o‘rinda turadi, 

Yillik  radiatsiya  balansi  ham  Yevrosiyoda  shimoldan  janubga  tomon  keskin 

o‘zgarib  boradi.  Materikning  yuqori  geografik  kengliklarida  radiatsiya  balansi  1 

sm2 maydonda 10 kkal. dan qo‘yi geografik kengliklarda 80 kkal. gacha o‘zgaradi. 

Qishda  Yerosiyo  materigining  kuchli  sovub  ketishi  munosabati  bilan 

Mongoliya  ustida  barqaror  yuqori  atmosfera  bosimi  markazi  Pens  atitsikloni 

---

shak,llanadi.  Uning  bir  tarmog‘i  shimoli  tomon  yunalib  Sharqiy  Sibir  sharq 

antitsikloning vujudga leltiradi. Osiyo antitsiklonining katta tarmog‘i g‘arb tomon 

yunalib,  Qozog‘istonning  markaziy,  Rossiya  tekisligining  janubiy,  Dunaybuyi 

pasttekisligining o‘rta polosasi bo‘ylab, Fransiyagshng janubiy qismigacha boradi. 

G‘arbda  esa,  Azor  maksimumining  bir  tarmog‘i  YYevropanipg  janubiy  va 

markaziy  rayonlariga  tasir  etib  Osiyo  atsikloni  bilan  tutashadi  va  materikning 

yuqori  bosimi  katta  o‘qini  (Voyeykov  o‘qi)  hosil  qiladi.  Osiyo  antitsiklonining 

boshqa tarmoqlari Eron va Sharqiy Xitoygacha ham yetib boradi. 

Yuz  oylarida  isigan  materik  ustida  past  atmosfera  bosimi  vujudga  keladi. 

Uniig asosiy markaziy O‘rta Osiyodan janubda Eron va Hindiston yarim orolining 

shimoli-g‘arbiy  qismi  hisoblanadi.  Yozda  havo  massasining  sirkulyatsiyasi  va 

atmosfera  harakat  markazlarining  materik  nisbata  joylashishi  ham  kuchli 

o‘zgaradi. Qishki Osiyo antitsikloni yemirilib, uning o‘rnini yozgi past atmosfera 

bosimi egallaydi. Azor maksimumi ham kuchsizlanmb, O‘rta dengiz va Old Osiyo 

o‘lkalarida qurg‘oqchil va issiq havo bilan almashinadi. 

Janubiy  Xitoyda,  Hindiston  va  Xindixitoy  yarim  orollarida  hamda  Malay 

arxipelagida  yozgi  subekvatorial  mussonlarning  namoyon  bo‘lishi  bu  regionlarga 

juda  serob  namgarchilik  olib  keladi.  Ayiiqsa  tog‘  tizmalarining  okeandan 

keladigan nam havo massalariga rupara turgan yon bag‘rlariga juda katta miqdorda 

yog‘in tushadi. 

Binobarin,  materikning  YYevropa  qismida  yozgi  haroratniig  ko‘tarilishi 

bilan siklonlar faoliyati kuchsizlanadi, quyoshli issiq kunlar boshlanadi, Osiyoning 

ichki regionlarida va Arabiston yarim orolida jazirama issiqlar uzoq davom etadi. 

Namgarchiiik Yevrosiyoning shimoliy qismida odatdagiday mu’tadil bo‘ladi, O‘rta 

dengiz atrofidagi o‘lkalarda kamroq, Arabiston, O‘rta va Markaziy Osiyo polosasi 

buylab to Gobi cho‘llarigacha nihoyatda kam bo‘ladi. Janubiy va Sharqiy Osiyoda 

musson yomg‘irlari juda ko‘p yog‘adi. 

Yevrosiyoda  termik  rejim  juda  xilma-xil  bo‘lib,  shimoldan  janubga  va 

g‘arbdan  sharqqa  qarab  o‘zgarib  boradi.  Materikning  YYevropa  qismida  termik 

rejim asosan quyosh issiqligini zonal taqsimlanish qonuniyatiga to‘g‘ri keladi. Yoz 

oylarida  iyulning  o‘rtacha  harorati  Fennoskandiyaning  shimoliy  qismida  10°S 

bo‘lsa,  Markaziy  YYevropada  18°S,  Fransiyaning  janubida  20°S  va  Dunay 

tekisliklarida 22°S bo‘ladi. YYevropaning eng issiq joylari O‘rta dengiz atrofi va 

Rossiya  tekisligining  janubi-sharqiy  qismi  hisoblanadi.  O‘rta  dengiz  regionidagi 

yarim  orollarning  shimolida  iyulning  o‘rtacha  harorati  23°S  dan  janubida  26°S 

gacha, Kaspiybo‘yi pasttekisligida 27°S gacha yetadi. Tog‘oralig‘i botiqlarida esa 

28°S gacha ko‘tariladi. 

Yeropaning qish oylarini termik rejimi sharoiti bevosita Atlantika okeanidan 

va  O‘rta  dengizdan  keladigan  iliq  xavo  oqimiga  bog‘liq.  Shuning  uchun  G‘arbiy 

YYevropaning aksariyat qismida yanvarning o‘rtacha harorati musbat bo‘ladi. Bu 

yerda 0°li izoterma 70° S sh.k gacha ko‘tariladi. U Skandinaviya yarim orolining 

g‘arbiy qirg‘oqlari bo‘ylab janubga meridional ravishda yo‘nalib Alp tog‘larining 

g‘arbiy  etaklarigacha  keladi.  Fransiyaning  Atlantikabo‘yi  tekisliklarida  va 

Britaniya  orollarida  yanvarning  o‘rtacha  harorati  +7°S.  Sharqqa  tomon  harorat 

pasayib, Reyn vodiysida 0°S ni, Polshaning sharqiy qismida -3°S ni tashkil qiladi. 

---

Bu  ko‘rsatkichlar  Kola  yarim  orolida  -8°S,-10°S  gacha  va  Sharqiy  YYevropa 

tekisligining  sharqiy  qismida  -16°,-20°S  gacha  pasayadi.  Eng  yuqori  qishki 

haroratlar  YYevropaning  O‘rta  dengiz  rayonlari  uchun  harakterli.  Yanvarping 

o‘rtacha  harorati  janubiy  yarim  orollarning  shimolida  0°S  da  janubida  10°,  12°S 

gacha ko‘tariladi. 

YYevropaning  katta  hududi  atmosfera  yog‘inlari  bilan  yaxshi  ta’minlangan. 

Lekin yillik yog‘ingarchilik miqdori, taqsimlanishi va namlanish harakteri ko‘proq 

relefga  bog‘liq.  O‘rta  YYevropa  tekisligida  o‘rtacha  550-750  mm,  Markaziy 

massivda  1000-1500  mm  yog‘in  tushadi. Alp, Pireney  va  Karpat  tog‘  tizmalarida 

namgarchilik miqdori bir muncha ko‘payib, ularning g‘arbiy yon bag‘rlarida 2000 

m dan ham oshadi. Mumkin bo‘lgan bug‘lanish miqdori esa atiga 600-700 mm ni 

tashkil etadi.