O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

(  oy,  kun,  yil) 
Otelga kelgan sanasi   _____________________________________________________ 
Jo‘nab ketgan sanasi   _____________________________________________________ 
Kishilar soni, kuzatib boruvchi oila boshlig‘i________________________________ 
________________________________________________________________________ 
         
(shahar                       sana)
      ______________________________________________ 
                                                                                           (cayyohat qiluvchi imzosi)
 
Mehmon  kartochkasidan  tegishli  ma’lumotlar  kelishning qayd  qilish  daftariga 
o‘tkaziladi  va  nomer  fondining  yuklanish  daftarida  takror  qayd  qilinadi. 
Mehmonlarning  kelishi  va  jo‘nab  ketishi,  tashrif  buyuruvchilar  harakati  haqida 
birinchi  yozuv  amalga  oshiriladi.  Ikkinchi  bo‘lib  joylashish  vositalarining  o‘tkazish 
qobiliyati, nomer fondi tarkibi va undan foydalanish ko‘rsatiladi. Daftarda to‘plangan 
axborotlar  kelishlar  sonini,  bo‘lishning  o‘rtacha  davomiyligi,  shuningdek 
nomerlarning  yuklanishini  aniqlashga  yordam  beradi.  Kompyuter  tizimi  bilan 
jihozlangan  yirik  otellarda  birlamchi  hisob  operatsiyalarining  bajarilishi  va  ularni 
keyingi  qayta  ishlash  uchun  maxsus  dasturlardan  foydalaniladi.  Manzara  to‘liq  va 
ishonchli  bo‘lishi  uchun  oqim  yuqori  bo‘lgan  mavsum  bilan  cheklanib  qolmasdan, 
otellarda yoki boshqa joylashish vositalarida to‘xtab o‘tgan, jumladan uzoq muddatli, 
barcha  mehmonlarni  qamrab  olgan  holda  statistik  kuzatuvlar  yil  davomida  olib 
borilishi zarur. 

---

                      
66 
Kelishlarni  qayd  etish  va  nomerlarning  yuklanishini  aks  etgan  daftar  statistik 
hisobotlarning  tegishli  formalarini  to‘ldirishga  xizmat  qiladi.  U  joylashish  vositasi 
harakteristikasi  aks  etgan  (tip,  kategoriya,  o‘yinlar  soni,  band  xodimlar  soni  va 
boshq.),  har  kuni  kelayotgan  mijozlar,  ularni  mamlakat  bo‘ylab  bo‘linishi,  nomerlar 
yuklanishining  yakuniy qismi va bir oyda kelishlar miqdori ko‘rsatiladigan jadvaldan 
iborat.  Formaning  orqa  tomonida  uni  to‘ldirish  va  axborotlarning  ishonchligini 
kafolatlagan  statistika  organi  haqida  yo‘riqlar,  ma’lumotlar  keltirilgan.  Hisobotning 
amaldagi  shakli  joylashtirish  korxonalari  tomonidan  to‘ldiriladi  va  har  oyda 
belgilangan  muddatda  milliy  turistik  ma’muriyatga  yoki  statistika  organlariga 
topshiriladi. Bu yerda turistik kelishuvlar va tunashlar, o‘rtacha bo‘lish davomiyligi, 
xonalar  miqdori  va  o‘rinlar  soni,  bandlik  soni,  nomer  fondi  yuklanishi,  kalendar 
oylari  bo‘yicha  guruhlanishi,  mamlakatda  turistlar  doimiy  yashaydigan  joy, 
joylashish  tipi  va  kategoriyasi,  ularning  manzili  haqida  olingan  statistik  materiallar 
ishlab chiqiladi. 
Bunday katta hisob-kitob ishlarini muvaffaqiyatli olib borish, barcha joylashish 
vositalari,  mehmonxonlarni  qayd  etish  bo‘yicha  ma’lumotlarning  to‘liq  bo‘lishiga 
bog‘liqdir.  Ammo  bu  korxonalarning  ayrimlari  ular  bergan  ma’lumotlar  soliq 
xizmatlarining  diqqatini  tortishi  va  jiddiy  ko‘ngilsizliklar  keltirib  chiqishidan 
xavfsirab  to‘ldirilgan  formalarni  qaytarishmaydi.  Ma’lumotlar  jadvalini  tuzish  va 
hisob-kitoblarni  umumlashtirishda  o‘rganilayotgan  holatlar  to‘liq  qamrab  olinadi. 
Bunda o‘tgan davrga doir ma’lumotlardan foydalaniladi va taqqoslanadi. Bu yakuniy 
manzarani  buzmaydi,  chunki  bundan  joylashish  vositalari  hajmi  va  oboroti  odatda 
uncha kata bo‘lmaydi. 
Joylashtirish  vositalarida  kelishni  qayd  etish  Germaniya,  Shveysariya, 
Ispaniya,  Marokko,  Tunis,  Nigeriya,  Senegal,  Tanzaniya  va  boshqa  mamlakatlarda 
yuritilmoqda. 
Statistik  kuzatuvning  ko‘rib  chiqilayotgan  usuli  keng  tarqalgan,  shunga 
qaramay  u  bir  qator  kamchiliklarga  ega.  Birinchidan,  statistik  tadqiqotlardan  bir 
kunlik  tashrif  buyuruvchilar  tushib  qoladi,  xususiy  turistlar  esa  boshqa  mehmonlar 
qatorida qayd etiladilar va ko‘p hollarda mustaqil kategoriyaga ajratilmaydilar. Misol 
uchun, g‘arbda otellar mehmoni ko‘pincha mahalliy aholi bo‘lishadi. Bir xil hayotdan 
bezgan  bu  odamlar  o‘zlarini  kundalik  zerikarli  vaqtlarini  o‘zgartirish  maqsadida 
vaqtincha  uylaridan  yaqin  atrofdagi  mehmonxonalarga  ko‘chib  o‘tadilar  va  turist 
sifatida qayd etiladilar. 
Ikkinchidan, joylashtirish vositalarining hammasi haqida ham tegishli statistik 
hisobot  berishga  majbur  emaslar.  Ko‘p  mamlakatlarda  pansionatlarda,  jihozlangan 
xonalarda,  xususiy  kvartiralarda  va  boshqalarda  kelishlar  qayd  qilinmaydi,  ularda 
to‘xtagan turistlar hisobga olinmaydi. 
Nihoyat,  bu  usulda  sayohat  chog‘ida  joylashish  vositalarini  almashtirish 
turistlarni ikki marta hisoblashdan qochib bo‘lmaydi. 
Joylashtirish  vositalaridan  olingan  kelish  to‘g‘risidagi  ma’lumotlar  chegara 
statistikasi ma’lumotlaridan keskin farq qilishi mumkin.  
Turistik daromadlar va harajatlar, jismoniy turistik oqim singari turli usullarda 
hisoblanadi.  Xalqaro  turizmning  qiymat  ko‘rsatkichlari  turizm  industriyasi 
korxonalari  yoki  bank  hisobotlaridan  tegishli  formalarda  olinishi  mumkin.  Bank 

---

                      
67 
usuli – xalqaro turistlar tomonidan amalga oshirilgan valyuta operatsiyalari haqidagi 
axbortlarni    yig‘ishdan  iborat.  Markaziy  (milliy)  bank  turistik  harajatlar  hisobini 
tijorat  banklari  va  valyuta  almashtirish  punktlari  orqali  turizm  yo‘nalishi  bo‘yicha 
xorijiy banknotlarni sotish va sotib olish haqida ular taqdim etadigan ma’lumotlarga 
tayanib olib boradi. Bank usuli Fransiya va boshqa davlatlarda keng foydalaniladi. Bu 
turistlardan  qo‘shimcha  axborotlar  talab  qilmaydi  va  chegara  rasmiyatchiliklarini 
murakkablashtirmaydi. Shu jumladan, statistika organlari ishini ham yengillashtiradi. 
Ma’lumotlarni  qayta  ishlashni  va  to‘lov  balansini  tuzayotganda  markaziy  (milliy) 
bank  bu  ishni  bajaradi.  Muntazam  va  operativ  ravishda  tizimlashtirilgan  material 
turistik  harajatlar  dinamikasini  tahlil  etish  va  ular  o‘zgarishini  kuzatib  borish 
imkonini  beradi.  Moliya  –  valyuta  bozori  ustidan  qat’iy  nazorat  qilish  va  yaxshi 
yo‘lga qo‘yilgan hisobda bank usuli xalqaro turizm qiymatini ishonchlik baholashga 
yordam  beradi.  Ammo,  biroq  bu  holatda  ham  kamchiliklardan  qochish  imkoni 
bo‘lmaydi.  Turistik  harajatlar  haqiqiy  hajmi  juda  ko‘p  sabablarga  ko‘ra  to‘liq  aks 
etmasligi mumkin: 

 
Valyuta prallel bozorining mavjudligi va moliyaviy suiste’mollardan, «Qora 
bozor» mavjud mamlakatlarda valyuta oqimining bir qismi bank kanallarini 
chetlab o‘tadi. Lekin bank tarmoqlari ishtirokida amalga oshirilgan valyuta 
operatsiyalari  ham  ularni  hali  qayd  etishni  kafolatlamaydi.  Mayda 
almashtirish  punktlari  ko‘p  hollarda  chet  el  banknotlarini  oldi-sotdi 
faktlarini soliq to‘lovini yengillashtirish maqsadida yashirib qolishadi va bu 
bilan turistik harajatlar hajmini kamaytirishadi; 

 
Jismoniy  va  yuridik  shaxslarning  naqd  valyutani  to‘lov  vositasi  sifatida 
foydalanishdan bosh tortishi oqibatida; 

 
Turistik  korxonalar  va  tashkilotlar  ishida  kliring  usuli  ya’ni  turistlar 
almashishda  o‘zaro  kompensatsiya  hisob-kitoblari  sistemasi  keng 
qo‘llaniladi.  Bu  operatsiyalar,  shuningdek  turistik  tovar  va  xizmatlarga 
tashrif  buyuruvchilar  tomonidan  kredit  kartochkalari  bo‘yicha  to‘lovlar 
bank usulida hisobga olinmaydi; 

  Xalqaro  valyuta  operatsiyalarini  qayd  qilish  paytida,  ayniqsa  yirik 
miqdorda,  ayrim    mamlakatlarda  qayd  etish  zarur  bo‘lgan  transmilliy 
operatsiyalar  uchun  yuqori  ostona  darajasi  belgilangan.  O‘rtacha  turistik 
harajatlar, turgan gap bu kattalikdan oshmaydi va statistik hisobotlarda aks 
etmaydi; 

 
Mamlakatda  vaqtincha  bo‘lish  paytida  xorijiy  turistlarda  almashtirilmagan 
mahalliy  valyutaning  mavjudligi.  Xalqaro  turistik  harajatlar  hajmi 
banklarda  almashtirilgan  milliy  valyuta  summasida  o‘lchanadi.  Turistlar 
vatanida  almashtirilgan  va  olib  kelgan  yoki  qarindosh  –  urug‘lariga  qarz 
bergan  mahalliy  valyuta  javob  vizitlari  chog‘ida  kompensatsiyalanadi, 
bular bank usulidagi statistik hisobga kirmay qoladi. 
Nihoyat  bank  usuli  hududiy  bo‘linmalarda  turistik  harajatlar  haqida  to‘liq  va 
to‘g‘ri  tasavvur  bermaydi.  Hisob  -  kitoblar  mamlakat  bo‘ylab  kezib  yuradigan  pul 
birligida  yuritiladi.  Ularning  ayrimlari  juda  keng  hududda  harakterlanadi  va  turli 
davlatlardan kelgan turistlar tomonidan almashtirishga chiqariladi. Bunday vaziyatda 

---

                      
68 
valyuta  operatsiyalarini  ushbu  mamlakatlar  bo‘yicha  taqsimlash  nafaqat  juda  qiyin, 
balki buning iloji ham yo‘q. 
Venesian  universiteti  huzuridagi  turizm  iqtisodiyoti  bo‘yicha  xalqaro 
tadqiqotlar  markazi  mutaxassislarning  baholashlari  bo‘yicha  Italiyada  bank  usulida 
hisoblashda xalqaro turizmdan tushgan tushumlar 20 % kam chiqqan. Xatoni maxsus 
statistik kuzatuvlar yordamida aniqlash va tuzatishga muvaffaq bo‘lindi.