O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Franchayzing  yirik  firmalarning  moliyaviy  va  texnik  qudrati,  mahorati, 
operatorning  tadbirkorligi,  talanti  bilan  mayda  korxonaning  maneverligini 
ta’minlashni  ifoda  etadi.  Uning  muvaffaqiyatli  rivojlanishi  ana  shular  bilan 

---

                      
228 
izohlanadi.  Keyingi  vaqtlarda  franchayzingning  klassik  modeli  o‘zgarishlarga  yuz 
tutmoqda. Ilgari, 20 yil avval, mehmonxonalar franshiza kompaniyalari uncha katta 
bo‘lmagan  firmalar  ko‘rinishida  edi.  Ularda  franshiza  beruvchilar  franshiza 
oluvchilarga e’tibor bilan qarardilar. Franshiza biznesi sezilarli kengaygach, savdo 
markalari  va  xususiy  otellar  egalari  o‘rtasida  yirik  vositachi  kompaniyalar  paydo 
bo‘ldi.  Franshiza  beruvchilar  ko‘pincha  bu  kompaniyalarni  eksklyuziv  huquqlar 
bilan qandaydir territoriyani o‘zlashtirishga undayapti: franshiza oluvchilarni tanlab 
olish, ularni boshqarish, faoliyatning ma’lum turlari bilan shug‘ullanishga litsenziya 
berish  kabilar.  Natijada  franshiza  beruvchilar  va  franshiza  oluvchilar  tobora  bir-
biridan uzoqlashib bordilar. Ular o‘rtasidagi munosabatlar shafqatsiz tus oldi. Buni 
qanday  oqibatlarga  olib  kelishini  AQSH  tez  ovqatlanish  industriyasi  misolida 
yaqqol  ko‘rish  mumkin.  Franchayzing  tizimi  ishtirokchilari  o‘rtasidagi 
kelishmovchiliklar  vaqti-vaqti  bilan  o‘tkir  tus  olayapti,  katta  sud  aralashuvigacha 
yetib bormoqda. Odatda bu franshiza beruvchini jalb qilmasdan ko‘rib chiqiladi. 
Mehmonxona biznesidagi vaziyat hozircha uncha taranglashgani yo‘q. Ammo 
uning  og‘ir  oqibatlarga  olib  keluvchi  holatlari  mavjud.  AQSH  mehmonnovozlik 
sektorida o‘tkazilgan tadqiqotlar ko‘rsatadiki, franshiza oluvchilar o‘zini oqlamagan 
franshiz  to‘lovlari  darajasining  oshirilishi  va  yetarli  emasligidan  norozi.  Ularning 
nazarida  franshiza  beruvchilarning  otellar  reklamasi  bo‘yicha  talab  qilayotgan 
to‘lovlari qimmat. 
Franchayzing  tizimining  samarali  ishlash  bosh  sharti  undan  manfaatdor 
barcha  hamkorliklarning  sermahsul  faoliyatdir.  Shu  o‘rinda  to‘g‘ri  bir  falsafiy  fikr 
xayoldan  o‘tadi:  «Agar  mening  franshiz  oluvchim  qoniqsa,  demak,  ishim  olg‘a 
qarab ketayapti». 
O‘zaro  teng  manfaatli  munosabatlarning  o‘rnatilishi  bozor  vaziyatiga  mos 
keladi.  Mutaxassislarning  bashoratlariga  qaraganda,  yaqin  kelajakda  ancha  mavqe 
tushib  ketgan  davrdan  keyin,  franshiz  biznesi  yakengayish  sari  yuz  tutadi.  Hatto 
franshiz beruvchilar soni franshiz oluvchilar sonidan oshishi mumkin. Ayniqsa ikki-
uch  yulduzli  mehmonxonalar  bozor  segmentida.  Bu  yerda  savdo  markalari 
o‘rtasidagi raqobat juda kuchli bo‘lishi tayin. Ayrim mehmonxonalar kompaniyalari 
yuksalishni kutib turishmasdan, o‘rta kategoriyali joylashtirish bozorining istiqbolli 
hududlaridan biri Osiyoga kirib kela boshladi. 
Xususan,  Amerika  mehmonxonalar  korporatsiyasi  «Xospiteliti  Franchayz 
Sistema»  1996  yil  o‘zining  savdo  markasi  «Deyz  Innz»  ning  prokati  to‘g‘risida 
Xitoyda  bitim  imzoladi.  Yuz  yillik  oxiriga  borib  u  franshiz  xonalar  sonini  Xitoy 
o‘rta kategoriya otellarida 6 ming birlikkacha yetkazishni rejalashtirgan. 
Mehmonxonalar  xo‘jaligida  xayrli  niyatli  franshiz  beruvchilar  qaltis  belgiga 
kelib  qoldilar.  Franshiza  oluvchilar  biznesini  himoya  qilish  talab  etilganda  savdo 
markasi  va  xususiy  otellar  egalari  foydasiga  haqamlik  qilish  to‘g‘ri  kelib  qoldi. 
Ijobiy  o‘zgarishlar  ayrim  franshiz  beruvchilar  xulq-atvorida  ko‘rinib  qoldi. 
«Xolidey  Inn  Uorlduayd»  o‘zining  franshiz  beruvchilari  bilan  hamkorligini 
mustahkamlash  maqsadida  mahsus  bo‘lim  tuzdi.  Ular  unga  har  qanday  moliyaviy 
masalalar  bilan  murojaat  qilishlari  mumkin.  Bunday  qadam  kompaniyaning 
franchayzing  tizimida  daromad  olish  va  uni  ishtirokchilar  o‘rtasida  taqsimlash 
muammosi  tufayli  qo‘yildi.  Pul  ishlab  olish  maqsadida  sotiladigan  franshizaning 

---

                      
229 
istiqboli  yo‘q.  Savdo  markalari  o‘rtasida  raqobatning  kuchayishi  franshiza 
beruvchini  franshiza oluvchi  manfaatlari  hisobga  olingan  holda  to‘lov tarkibini  va 
hajmini ko‘rib chiqishga majbur qiladi. Shu bilan birga franshiz oluvchini qo‘llab-
quvvatlashini kengaytirishi kerak. Vaqt tizimdan katta xayrixoqlikni talab qiladi.  
Keyingi  paytlarda  muammolar  soyasida  franshiza  mehmonxonalar  zanjiri 
klassik  taraqqiyotida  keng  kooperatsiya  asosidagi  franshiza  korporatsiyalar  ajralib 
turibdi  (misol  uchun  «Xospiteliti  Franchayz  Sisteme»).  Ular  bir  a’zoga  bitta  ovoz 
prinsipi asosida ishlaydilar. Barcha muhim qarorlar ko‘pchilik malakali ovoz berish 
yo‘li bilan qabul qilinadi. 
Franchayzing  sohasida  ko‘proq  olg‘a  surilgan  qism  AQSH  ning 
mehmonnovvozlik  industriyasidir.  «Xospiteliti  Franchayz  Sisteme»  singari  yirik 
mehmonxonalar  korporatsiyasi  o‘zining  xususiy  otellariga  ega  emas.  Ularni  esa 
franshizalar  shartlari  orqali  birlashtiradi.  Boshqa  Amerika  mehmonxonalari 
zanjirida joylashtirishda jahon bozorida qudratli ekspansiyani amalga oshiruvchilar 
ham  franshiza  korxonalaridir.  AQShda  franshiza  mehmonnovvozlik  industriyasini 
rivojlantirishda magistral yo‘l siyosatida qaraladi. 
AQShdan  farqli  ravishda  Yevropada  boshqaruvda  kontrakt  tuzish  amaliyoti 
keng  tus  olgan.  Mehmonxona  menejmentiga  ixtisoslangan  operator,  otel  egasi  va 
kompaniya o‘rtasida boshqaruvga kontrakt tuziladi. 
Mulkdor tajribasi yoki xohishi yo‘qligi sababli menejerlik vazifasini uddalay 
olmagan, lekin qo‘shgan mablag‘idan daromad olish ilinjida bo‘lgan vaziyatda o‘z 
korxonasini professional boshqaruvga beradi.       
Kontrakt  bo‘yicha  ega  boshqaruv  jarayoniga  aralashmaydi  va  mulkchilik 
huquqidan  kelib chiqadigan moliyaviy va operatsion qaltisliklarga joriy harajatlarga 
javob  beradi.  Boshqa  tomondan,  operator,  mehmonxonani  boshqarishga  biror  bir 
huquqni  sotib  olishsiz  kirishadi.Uning  moliyaviy  javobgarligi  cheklangan  bo‘lib, 
ko‘rsatilgan  xizmatlari  uchun  u  kafolatlangan  mukofot  oladi.  Mehmonnovozlik 
industriyasida  qachon,  kim  tomonidan  birinchi  marta  boshqaruvda  shartnomadan 
foydalanganligi  to‘g‘risida  hozirgacha  baxslar  to‘xtamaydi.  Birovlar  uni  XX  asr 
boshlarida  paydo  bo‘lgan  desa,  boshqalar  bunday  shartnoma  munosabatlari  1950-
yillar  o‘rtalarida  Amerika  mehmonxonalar  kompaniyalarini  xalqaro  bozorga 
chiqqanidan  boshlab  vujudga  kelgan  deyishadi.  Boshqaruvda  shartnomaning  keng 
tarqalishi  o‘tgan  asrning  70-80  yillariga  to‘g‘ri  keldi.  Bunga  otellar  qurilishi  keng 
tus olganligi sabab bo‘ldi. Ko‘chmas mulkka yuqori narx sharoitida uni uzoq vaqt 
ushlab  turish,  mulkka  egalik  qilish  ozmuncha  daromad  keltirmadi.  Investorlar 
mehmonxona  xo‘jaliklariga  ishtiyoq  bilan  mablag‘  qo‘ya  boshlashdilar.  Ko‘p 
hollarda  ular  yangi  ochilgan  korxona  egasi  bo‘lib  oldilar.  Amerikaning  gigant 
mehmonxonalari  «Xilton  Xoutelz  Korporeyshn»,  «Ay-Ti-Ti  Sheraton»,  «Mariott 
Interneshnl» va boshqalar shu tarzda vujudga kelganlar. 
Xonalarga ehtiyoj bozori sharoitlarining yaxshilanib borishi talablardan o‘zib 
keta boshladi otellarning gavjumligi kamaydi va ko‘chmas mulk bahosi tushib ketdi. 
Raqobat  kuchayishining  o‘tkir  tus  olishi  mehmonxonalar  biznesini  susaytirdi. 
Tadbirkorlar  orasida  faqat  mulkka  ega  bo‘lishning  o‘zi  kifoya  qilmasligi,  undan 
to‘g‘ri  foydalanishni  bilish  ham  zarurligini  anglaganlar  soni  anchagina  ko‘paydi. 
Bunday  paytda  egalari  o‘z  korxonalarini  operativ  boshqarishga  ixtisoslashgan 

---

                      
230 
kompaniyalariga  berish  amaliyoti  vujudga  keladi.  Taraqqiyot  strategiyasining  bu 
usulini  birinchilar  qatorida  Amerikaning  «Xayyatt  Xoutelz  Interneshnl» 
mehmonxonalar korporatsiyasi tanlab oldi. Avvaliga u mehmonxonalarni mulk qilib 
olish huquqi bilan mo‘ljal oldi. Ammo keyinchalik ikkita kompaniya tuzishga qaror 
qilindi.  Birinchisi  otellarga  egalik  qilishi  kerak  edi.  Ikkinchisi  esa  faqat  operativ 
boshqaruv  bilan  shug‘ullanishi  lozim  edi.  Vazifalarning  taqsimlanishi  ijobiy 
natijalar  berdi.  So‘nggi  paytlarda  «Xayyatt  Xoutelz  Interneshnl»  tajribasidan  juda 
ko‘pgina mehmonxonalar guruhlari foydalanishmoqda. 
Firmalar  rivojlanishi  jarayonlarida  ularning  egalari  kapital  qo‘yilmalar 
hajmini  oshirib  borishadi.  Oqibatda  moliyaviy  qaltislikka  duch  kelishadi.  Kelgusi 
o‘sish  sur’atlari  muammo  bo‘lib  qoladi  va,  ohir-oqibat  professional  menejerlik 
kompaniyalariga  murojaat  qilishga  to‘g‘ri  keladi.  Bunday  kompaniyalarning  ikki 
tipi  ajralib  turadi.  Ularning  ko‘pchiligi  mehmonxonalar  zanjirini  tuzadilar.  O‘z 
a’zolari boshqaruvini shartnoma orqali amalga oshiradilar. Misol uchun, Yevropada 
eng  katta  mehmonxonalar  korporatsiyasi  «Akkor»  (Fransiya)  22%  xonalarni 
shartnoma asosida boshqaradi. 
Ikkinchi  tipga  esa,  mustaqil  boshqaruvchi  kompaniyalar  kiradi.  Ular  turli 
mehmonxonalar zanjirlariga xizmat ko‘rsatadilar. Jahonning yuz yetakchi mustaqil 
operatorlari  3,6  ming  otellarda  632,8  ming  xonalarni  nazorat  qilgan.  Bular 
AQShning  o‘zida  boshqaruvda  shartnoma  mehmonxonalar  industriyasi  uchun 
unchalik  xos  bo‘lmasada,  asosan  Amerika  kompaniyalari  edi.  Keyingi  yillarda 
ularning  ro‘yxatini  «Richfild  Xospiteliti  Servaysiz»  boshqarayapti.  Ushbu 
kompaniya me’moriy jihozlash moddiy-texnika ta’minoti va mehmonxona faoliyati 
bilan  bog‘liq  boshqa  masalalar  bilan  shug‘ullanadi.  U  83  mustaqil  otellar,  18 
mehmonxonalar zanjiri bilan ish olib boradi (jadval 19).