1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND QIShLOQ XO’JALIK INSTITUTI
PEDAGOGIKA TARIXI VA G’OYALARI
(O’quv uslubiy qo’llanma)
Samarqand-2014
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
2
Ushbu uslubiy qo’llanma Samarqand Qishloq xo’jalik instituti Ilmiy
kengashining 2013 yil -- may_______ sonli yig’ilishida tasdiqlangan namunaviy
dastur asosida, Samarqand qishloq xo’jalik instituti Pedagogika, psixologiya va
o’qitish metodikasi kafedrasi katta o’qituvchisi N.Narziyeva va o’qituvchi
Sh.Hayitovalar tomonidan tayyorlangan bo’lib, Kasbiy ta’lim(Agronomiya,
veterinariya, zootexniya) yo’nalishi talabalariga mo’ljallangan.
Uslubiy qo’llanma SamQXI ilmiy kengashida ko’rib chiqilgan va chop
etishga tavsiya etilgan (2014 yil _____ dagi - son majlis bayoni).
Taqrizchilar:
Sh.Z.Taylanova –p.f.n., SamDU Pedagogika kafedrasi dosenti
J.S.Sultonov –p.f.n., SamQXI Pedagogika, psixologiya va o’qitish metodikasi
kafedrasi dosenti
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
3
KIRISh
Respublikamiz mustaqillik yillarida ta`lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish
maqsadida bir qator asoslarnini ishlab chiqdi. “Ta`lim to`g`risida”gi Qonunning
qabul qilinishi ”Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi” ning yaratilishi va amaliyotga
tatbiq yetilishi xalq ta’limi sohasida ham buyuk burilishlar yasadi. Milliy
pedagogikamizning jadal sur’atlarda taraqqiy yetishi, ta’lim-tarbiya jarayonida Al-
Buxoriy, At-Termiziy, Abu Rayhon Beruniy, Az-Zamaxshariy, Alisher Navoiy,
Zahiriddin Muhammad Bobur, Ogahiy, Abdulla Avloniy singari ulug’ olim-u
adiblar, fozil-u fuzalolarning merosidan foydalanish imkoniyati yaratildi. Ular
ta’limdagi milliy xususiyatlarga alohida ye’tibor berishgan. Mustaqillik yillariga
qadar ularning pand-o’gitlari yetarli darajada o’rganilmadi. Tarixdan ma’lumki, bir
vaqtlar Sharq pedagogikasi nihoyatda gullab-yashnagan. Olmon olimi Xerler
„Sharq Yevropaning muallimidir“ deganida ana shu rivojlanish davrlarini ko’zda
tutgandir, yehtimol.
Bobokalonlarimiz yosh avlod tarbiyasi borasida dorilfunun yaratib
qoldirganlar. Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi sanalmish „Avesto“ dan tortib
to hozirgi kunda yashab ijod yetayotgan pedagog-olimlar asarlarida nekbin pedagogik
mafkura o’z aksini topgani bejiz yemas.
Bugungi kun o’zbek pedagogikasi millat ruhiyatidagi nozik jihatlarni hisobga
olgan va dunyo tarbiyashunosligidagi yeng so’nggi yutuqlarga tayangan holda
taraqqiy yetmoqda. Zamonaviy o’zbek pedagogikasida barkamol insonni
shakllantirish rasmiy ravishda bosh maqsad qilib belgilangan.
Prezidentimiz I.A.Karimovning “Barkamol avlod orzusi” va “Yuksak
ma`naviyat yengilmas kuch” asarlarida yosh avlodni tarbiyalashda “Kelajak
bugundan boshlanadi. Hozir tarbiya masalasiga ye`tibor qilinmasa, kelajak boy
beriladi. Tarbiyadan hyech narsani ayamaymiz. Ma`naviy va axloqiy poklanish,
imon, insof, diyonat, or-nomus, mehr-oqibat va shu kabi chinakam insoniy
fazilatlar o’z-o’zidan kelmaydi. Hammasining zaminida tarbiya yotadi”, degan
fikrlarni ta`kidlaydi
1
.
Ma’lumki, pedagogika jamiyatning rivojlanish qonun-qoidalariga tayangan
holda taraqqiy yetadi. Bugungi kunda yesa ana shu jarayon avj pallasiga kirdi. Inson
ongi taraqqiy yetmas yekan, ijtimoiy hayot jabhalarida hyech bir o’zgarish
sezilmaydi. Modomiki, zamon jadal sur’atlarda o’zgarayotibdimi, demak,
pedagogika ham shu o’zgarishlarga hamohang bo’lmog’i darkor. Shularni nazarda
tutgan holda biz ushbu o’quv qo’llanmani sharq mutafakkirlari asarlaridan unumli
foydalangan holda yaratdik.
1
I.A. Karimov “Barkamol avlod orzusi”. T.: O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2000. – 83 b.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
4
PEDAGOGIKA TARIXI FAN SIFATIDA.
1.Pedagogika tarixining obyekti, predmeti, maqsad va vazifalari.
2. Pedagogika tarixini davrlashtirish.
TAYaNCh TUShUNChALAR:
“Pedagogika tarixi”, “Pedagogika tarixi predmeti”, “Pedagogika tarixi
fanining metodologiyasi”, “Tarixiy meros”.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. «Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori».
-T.: O’zbekiston, 1997.
2. Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’k». T.: O’zbekiston, 1998.
3. «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi. –T.: O’zbekiston, 2010. 5-7-bet.
4. Pedagogika nazariyasi va tarixi // M.X.To’xtaxo’jayeva tahriri ostida. – T.:
Moliya-iqtisod, 2008.
5. «Barkamol avlod orzusi». T. «Sharq». 1999.
6. Maxmud Qoshg’ariy. Devonu lug’otit turk. (Turkiy so’zlar lug’ati). Uch
tomlik. - T.: FAN, 1960.
7. Pedagogika tarixi. Ma’ruza matnlari 1 qism. (Tuz.S.Nishonova.,
B.Hasanova.) T., TDPU 2001.
8. Pedagogika tarixi. Ma’ruza matnlari 11 qism. (Tuz. Nishonova. S.
Hasanova. B.) T., TDPU 2002.
9. Hasanboyeva O., Hasanboyev J., Hamidov . «Pedagogika tarixi». T.
o’qituvchi, 1997.
10.
Hoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. –T.: Sharq,
2006.
Mustaqillik tufayli ko’hna Turkiston diyorida istiqomat kilib kelgan barcha
xalqlar milliy kadriyatlarining kayta tiklanishi va rivojlanishiga muyassar bo’ldi.
Bizga malumki sobiq sho’ro tuzumi davrida o’zbek xalqining madaniyati,
maorifi, ijtimoiy manaviy, ma’rifiy sohadagi yutuqlari kamsitilib, asosan maorif va
madaniyat g’arbda rivojlanib, keyinchalik sharqqa tasir etgan degan fikrlar
singdirib kelingan edi.
Mustaqilligimiz sharofati shundaki, tarixni buzib ko’rsatishga chek qo’yildi.
Turon zaminida yashagan xalqlarning ma’rifiy-madaniy qarashlari eng qadimgi
davrdan yuksak ekanligi olimlarimiz tomonidan isbotlab berildi. «Ta’lim sohasida
zamonaviy axborot, kompyuter texnologiyalari, internet tizimi, raqamli va keng
formatli telekommunikasiyalarning zamonaviy usullarini o’zlashtirish bugungi
taraqqiyot darajasini belgilab beradigan bunday ilg’or yutuqlar nafaqat maktab,
lisey va kollejlar, oliy o’quv yurtlariga balki, har qaysi oila hayotiga keng kirib
borishi uchun zamin tug’dirdi …» deb ta’kidlaydi Prezidentimiz I.A.Karimov.
Shunday ekan o’tmish tariximizni ham internet tarmoqlariga kiritish ayni vaqtidir.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
5
Ma’lumki, uzoq va boy tarixga ega bo’lgan Markaziy Osiyo xalqlari o’zining
ta’lim-tarbiyaga oid ulkan merosini yaratib, takomillashtirib, insoniyatning yuzlab
avlodlarini insonparvarlik, ilmparvarlik, mehr-oqibat, mehnatsevarlik,
do’stlik, saxovat kabi umuminsoniy fazilatlari ruhida tarbiyalab kelgan, xalqimiz
yaratgan ma’rifiy fikr sarchashmalari qadim-qadimlarga borib taqaladi.
O’zbek xalqi tarixan ta’lim-tarbiya sohasida o’ziga xos dorilfunun yaratgan.
Hatto hozirgi o’zbek xalqi yashab turgan zaminda zardushtiylik dini keng yoyilgan
davrda ham pedagogik mafkura xukm surgan. Bu zardushtiylik dinining muqaddas
kitobi «Avesto»ning bizgacha yetib kelgan ayrim sahifalarida o’z ifodasini topgan.
Biroq islomgacha davr tarbiyashunosligi, fan va madaniyati tarixini yoritish
imkoni chegaralangan. Chunki, dastlab Iskandar boshchiligidagi yunon-Makedon
qo’shinlari, so’ngra Qutayba ibn Muslim rahbarligidagi arab istilochilari olib
borgan talonchiliklar, vayronagarchiliklar tufayli o’sha davrga tegishli deyarli
barcha asarlar, manbalar yo’qotib yuborilgan. Lekin islom va islomdan keyingi
mavjud pedagogik qarashlarni, milliy ta’lim-tarbiyaga oid an’analarni,
qadriyatlarni, xalq pedagogikasini ilmiy o’rganish, puxta taxlil qilish va hayotga
tadbiq etish bugungi kunning muhim va dolzarb muammosidir.
Istiqlolga
erishganimizga
qadar
biz
tarbiya
ishlarimizga
Yevropa
pedagogikasini asos qilib oldik va o’rgandik. Endigi vazifa Sharq pedagogikasi
bilan G’arb pedagogikasining eng ilg’or an’analarini o’rganishga e’tiborni
qaratishdan iboratdir. Chunki ilmu-fan avval Sharqda taraqqiy etgan.
Buyuk olmon olimi Xerler: «Sharq Yevropaning muallimidir» -deganda haq
edi.
Yuqoridagi fikrlarning o’zi madaniyat, ma’rifat Sharqdan Yevropaga
tarqalgan deyishga asos bo’la oladi. Chunki, savodxonlik maktablarining, qadimiy
yozuvlarning vujudga kelishi eng qadimgi manbalarda «Avesto», So’g’d, Baqtriya,
Urxun-Yenisey, Xorazm va boshqa yozuvlar Turon zaminida yuzaga kelganligi,
shu muqaddas zaminda yashayotgan xalqlarning eng qadimgi ajdodlari savodxon
kishilar ekanligidan dalolat beradi. Xaqiqatdan ham shunday, o’zbek xalqining
madaniy merosi ulkan bir dengiz. O’tmishimizda unutilgan shunday ulkan
sarchashmalar borki, ularni puxta, atroflicha o’rganmoq birinchi galdagi
vazifamizdir.
Bu esa qadimiy boy marifiy merosimizning qimmatli manbalarini bebaho
xazinamizni yuzaga olib chiqish, uni hozirgi ilmiy pedagogik tafakkuri iste’moliga
kiritishni taqozo etadi. VII - XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda madaniyat,
ilm-fan beqiyos rivojlana bordi. Ayniqsa, aniq fanlarga qiziqish orta boshladi.
O’sha tarixiy davrda al-Xorazmiy, Al-Forobiy, Al-Farg’oniy, Al-Beruniy, Ibn
Sino, Az-Zamaxshariy singari qomusiy olimlar dunyoga keldi. Ulug’ mutafakkirlar
inson ma’naviy va tafakkur dunyosini boyitishda insoniyat ongini, madaniy-
ma’rifiy qarashlarni o’stirishda o’z davrida va keyinchalik ham asosiy rol
o’ynadilar, inson kamolotiga doir beqiyos ta’limotni yaratdilar. XV-XVI asrlarga
kelib qadimiy Turkiston jahonga Qozizoda Rumiy, Ulug’bek, Ali Qushchi, Alisher
Navoiy, Kamoliddin Behzod, Bobur singari allomalarni voyaga yetkazdi. U davrda
Markaziy Osiyo shaharlarida qator madaniy va ilmiy markazlar vujudga keldi.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
6
Demak, Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, o’zbek xalqi va uning madaniy -
ma’rifiy taraqqiyoti asrlar davomida misli ko’rilmagan darajada rivojlangan.
Qolaversa, uning axloq odobga oid qarashlari, pedogogika fanlari bo’yicha
ta’limoti butun jahonga o’rnak bo’larli mano va mazmun kasb etgan.
Oktyabr to’ntarishidan keyin, yani 1917 yildan boshlab Turkiston mintaqasida
«Yashin tezligida» Sho’ro hokimiyati o’rnatila boshlandi. Bu tuzum kommunistik
mafkurani targ’ib va tashviq qildi.
Sho’ro hokimiyatining dastlabki yillarida Turkistonda yangi maktablar ochish
va ularni mustahkamlash vazifalari ko’ndalang qilib qo’yiladi. Unda yoshlar
ongiga mustabid hokimiyat g’oyalarini singdirish, shu ishlarni amalga oshiradigan
pedagog xodimlar tayyorlashga etibor berildi. U ishlarni amalga oshirishda
Rossiya xalq talimi yo’nalishi va tizimi yetakchilik qilgan. Tarixdan malumki,
qaysi davlat yoki mamlakat hukmron bo’lsa, u tobe mamlakat va xalqqa o’z
mafkurasini, madaniyatini, axloq-odob aqidalarini singdirishga harakat qilgan.
1924 yildan boshlab Turkistonning parchalanishi, milliy respublikalar tashkil
etilishi oqibatida milliy madaniyat yo’li asta-sekin to’sila boshlandi. Asrlar osha
amalda qo’llanib kelingan, qomusiy ilmlar bitilgan yozuv man etildi. Avval lotin
keyin rus grafikasi asosiga qurilgan yozuvga o’tildi. Bu tadbir Markaziy Osiyo
xalqlarining o’z madaniyati tarixini o’rganish imkoniyatidan mahrum qildi.
Maktablarda dunyo fanini rivojlantirishga munosib xissa qo’shgan o’zbek fan
va madaniyatining asoschilari, musulmon olamining ulug’ zotlari emas, balki
o’zbek xalqi kamolatiga aloqasi bo’lmagan shaxslar faoliyati o’rgatildi.
Musulmon dunyosining muqaddas kitobi Qur’oni Karim, Muhammad
Alayhissalom hadislarini o’rganish ta’qib ostiga olindi. Natijada o’zbek xalqi
milliy axloq-odobi va tarbiya ananalaridan mahrum bo’la boshladi.
Bu yo’qotish o’zbek fani, madaniyati va pedagogika fanlari rivojlanishiga
salbiy tasirini ko’rsatdi.
1991 yilga kelib, O’zbekiston xalqi mustaqillikka erishgach, o’zining yangi
milliy Qomusi asosida hamma sohada bo’lganidek o’zbek milliy fani va
madaniyati, «Pedagogika tarixi»ga ham yangicha yondashish imkoniyati tug’ildi.
O’tmishda atoqli mutafakkirlar pedagogikaga doir muhim fikrlarni aytib
qoldirganlar, bularni o’rganish pedagogik tafakkurning o’sishiga, pedagogik
madaniyatning ortishiga imkon beradi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, biz o’rganmokchi bo’lgan pedagogika
tarixi fanining maqsad va vazifalarini aniqlashimiz va buni ta’lim-tarbiya
jarayonida amaliyot bilan bog’lab qo’llashimiz va takomillashtirishimiz lozimdir.
Demak, «Pedagogika tarixi» fani eng qadimgi zamonlardan tortib, to hozirgi
kungacha bo’lgan turli tarixiy davrlardagi tarbiya, maktab va pedagogik
nazariyalar taraqqiyotini milliy va umuminsoniy aqidalarga tayanib o’rganadi.
Zero, pedagogika tarixi fanini o’rganish o’qituvchining pedagogik mahoratini,
madaniyatini oshiradi. Unga o’tmishdagi eng yaxshi tajribalarni hozirgi zamon
maktablari ta’lim-tarbiya jarayoniga bog’lab tahlil etish imkoniyatini yaratib
beradi. Bu fanni o’rganish o’qituvchining umumpedagogik bilim darajasini
kengaytiradi, pedagogik merosga to’g’ri munosabatda bo’lishiga undaydi. Shuni
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
7
ta’kidlash lozimki, biz pedagogika tarixini o’rganishimiz orqali jahon madaniyati,
ta’lim-tarbiya, maorif muassasalari tizimini takomillashib borish jarayoni haqidagi
umumiy
tasavvurga ega bo’lamiz.
«Pedagogika
tarixi»
fani bo’lajak
o’qituvchilarga bilim beribgina qolmay, ularda milliy iftixor va g’urur hissini ham
tarbiyalaydi.
Chunonchi, yurtboshimiz ta’kidlaganidek «Xalqimiz tayanchi-ajdodlarimiz
qoldirgan ma’naviy merosning o’zi bir xazina. Bu xazinadan oqilona foydalanish
lozim».
Pedagogika tarixi ijtimoiy fan bo’lib, tarixiy pedagogik hodisalarga davr
talabi asosida yondoshadi, tarbiya nazariyasi va amaliyotini turli bosqichlarida
xilma-xil bo’lganligini ochib beradi.
Pedagogika tarixi fani quyidagi fanlar, ya’ni: pedagogika, psixologiya,
madaniyat tarixi, O’zbekiston tarixi, jahon xalqlari tarixi, falsafa, etnografiya,
arxeologiya, ahloqshunoslik va boshqa bir qator fanlar bilan uzviy alokadadir.
Biz pedagogika tarixi fanini o’rganish va tahlil qilishimizda quyidagilarga
asoslanamiz. Bular: qadimgi yozuvlar, bitiklar, qo’l yozma yodgorliklari, sharq
mutafakkirlarining ilmiy, ma’naviy merosi, xalq og’zaki ijodi, muqaddas kitoblar,
pandnomalar, dasturlar, o’quv qo’llanmalari va darsliklar, xalq maorifi
masalalariga oid materiallar, matbuot materiallari, Prezidentimiz Islom
Karimovning ta’lim-tarbiyaga doir asarlari, nutq va maqolalaridir.
Pedagogika tarixi fanining metodologiyasi esa milliy va umumbashariy
qadriyatlar, xalq pedagogikasi, Markaziy Osiyo va Sharq mutafakkirlarining ilmiy
va ma’naviy merosi, O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi, O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ta’lim-tarbiyaga oid asarlari va milliy
istiqlol g’oyasi haqidagi nazariyalar hisoblanadi.
O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Tarix xotirasi,
xalqning, jonajon o’lkaning, davlatimiz hududining holis va haqqoniy tarixini
tiklash milliy o’zlikni anglashni, tadbir joiz bo’lsa, milliy iftixorni tiklash va
o’stirish jarayonida g’oyat muhim o’rin tutadi».
Darxaqiqat, yurtboshimiz o’z nutqlarida tariximizning beqiyos o’rnini alohida
iftixor bilan tilga oladi. Jumladan, 1998 yil, 26-iyunda Respublikamiz Prezidenti
Islom Karimov bir guruh taniqli tarixchi olimlar, jurnalistlar va ommaviy axborot
vositasi vakillari bilan uchrashib, tarix fani sohasiga tegishli bo’lgan hamda hal
ztilishi lozim bo’lgan dolzarb muammolarni o’rtaga tashladi. Ushbu uchrashuv
natijasida tarix fanining kelajakdagi taraqqiyoti istiqbollarini o’zida mujassam
etgan «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» asari dunyoga keddi. 1998 yil 27 iyulda
«O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi tarix instituti faoliyatini
takomillashtirish to’g’risida» Vazirlar Maxkamasi qarorining qabul qilinishi tarix
fanini rivojlantirishni davlat ahamiyatidagi
ustuvor
vazifalardan biriga
aylanganligidan dalolat beradi.
I.A.Karimovning «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» asari yoshlarni ma’naviy-
axloqiy ruhda tarbiyalashdagi ahamiyati beqiyos. Ushbu asarda tarix fanining
o’zlikni anglashdagi roli keng tahlil etib berilgan. Shuningdek, o’zbek
davlatchiligi, uning etnik tarixi, tarix fanining komil insonni tarbiyalashdagi o’rni
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
8
va shu kabi masalalar ham o’z ifodasini topgan. Istiqlol davrida tarix ilmi
taraqqiyoti ham, uning istiqbollari keng qamrovli tarzda bayon etilgan.
O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Tarix millatni, xalqni porloq
kelajak sari birlashtiradi. Uning kuch-qudrati ham shundadir. Tarixning
tasirchanligi shundaki millatning o’zligini anglashga yordam beradi. Millat tarixi
- muayyan millatning o’tmishini, uning asrlar davomidagi istaklari va orzu-
umidlarini namoyon etadi. Shu millatning kelajak taraqqiyot yo’lini belgilab
beradi. Tarixdan malumki, o’zbek xalqining asriy orzusi - ozodlik, erkinlik va
hurlikka intilish bo’lgan. Istiqlol sharofati orqali bu tarixiy ezgu maqsadlar
ro’yobga chikdi. Vatan tarixida millatimizning o’tmishigina emas, balki uning
zarhal varaqlarida xalq xotirasi, ajdodlar tafakkuri va dunyoqarashi, buyuk tarixiy-
ma’naviy meros mujassam. Bu millatimiz borlig’i, o’zligi va tirikligidir. Shuning
uchun qaysi xalq va millat borki o’z tarixini tiklashga, ko’z qorachig’idek
asrashga, uni bekam-u ko’st kelajak avlodga yetkazishga alohida etibor bilan
karaydi. Yurtboshimiz doimo tarixning kuch-qudratini his etib, bizga ajdodlarimiz
boy tarixiy meros qoldirganligini, biz ham kelajak avlodga ana shunday ibratli
tarix qoldirishimiz kerakligini uqtiradi.
Yurtboshimiz «Millatni asrash kerak, millatni asrash uchun esa uning haqiqiy
tarixini o’rganish, avaylab himoyalash kerak»ligini ta’kidlaydi («Turkiston»
gazetasi. 1999 yil, 2 fevral). Chunki millat o’zligini va borlig’ini o’z tarixi bilan
namoyon etadi. Haqiqiy tarix o’rganilsagina va yaratilsagina millatning manaviy
dunyosi yanada boyib boradi. Millat jipslashadi, u o’zi tanlagan yo’ldan dadil
boradi. Tanlagan yo’lidan og’ishmaydi.
Respublika Prezidenti Islom Karimov tarixning shu ahamiyatini teran his
etadi, tarixni o’rganish va bilish millat uchun suv va havodek zarur ekanligini
mantiqan e’tirof etadi. «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» asarini varaqlar ekanmiz
«o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo’lmagan ushbu xaqiqat
davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur» degan satrlari diqqatimizni tortadi.
«O’zlikni anglash» va «tarixni bilish» bu ikkala tushuncha bir-birini to’ldiradi va
ajralmasdir. Bu tushunchalar agar ilmiy tahlil etilsa, ularning zamiridagi ma’no
yuzaga chiqadi. Ya’ni o’zligini anglagan millat olamni taniydi, dunyoni taniydi va
jahon taraqqiyotidagi o’rniga ega bo’ladi. Bunga tarixni bilish orqali erishiladi.
Tarix shu yo’sinda millatni o’zligini anglatadi. Kelajakka ishonch uyg’otadi.
Asarda tarixni o’rganish davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarurligi takidlanishi
nima uchunligini anglab yetmog’imiz kerak. Masalaning bunday ko’yilishining
sababi bor, albatta. Boy ko’xna tariximiz turli davrlarda mustabid hukmron
mafkura tazyiqiga uchradi. Tariximizni o’zgalar o’z nuqtai nazaridan yozgan
paytlar bo’ldi. Shu tarzda xaqiqiy tariximiz sohtalashtirildi. O’tmishdan darak
beruvchi nodir qo’lyozmalar, ta’lim-tarbiya, maktab-maorif masalalariga oid
asarlar o’rganilmadi. Ularning ko’pchiligi mustabid tuzum siyosatining qurboni
bo’ldi va talon-taroj etildi. Millatimiz o’zining tarixidan xolis ma’lumot beruvchi
mahalliy tarixiy manbalardan foydalana olmadi. Shafqatsiz siyosatning
manaviyatga va tarixga bunday yondashuvi mohiyatini Prezidentimiz I.Karimov
«Tarixiy hotirasiz kelajak yo’q» asarida quyidagicha izohlab beradi. U shunday
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
9
deydi: "Sho’rolar zamonida tarixiy haqiqatni bilishga intilish, rag’batlantirishga
xizmat qilmaydigan manbalar xalq ko’zidan iloji boricha yiroq saqlanardi(4 bet)".
Bundan ayon bo’ladiki Sho’rolar davrida tarix faniga kommunistik mafkurani
kishilar ongiga singdirish quroli sifatida qaralgan. Tarix fanining siyosatga mute
bo’lishi uning cheklanishiga va voqyealarning suniy tarzda bayon etilishiga olib
kelgan. Shu bois o’zbek xalqi o’zining tarixidan baxramand bo’la olmadi. Chunki
Sho’roning manaviy sohadagi siyosati bevosita xalqimizni o’z tarixini bilmaslik
girdobiga tortish, uni o’rganishdan bebahra etish orqali millat sifatidagi tarixiy
dunyoqarashini
falajlash,
mutelik
va
qaramlik
his-tuyg’usini
yanada
mustahkamlashga
qaratilgan
edi.
Chunki
bunday
yo’l
milliy
tarixiy
dunyoqarashning o’sishiga va boyib borishiga to’sqinlik qiladi. Dunyoqarashni
millat manfaatiga zid tarzda susaytiradi hamda milliy his-tuyg’uni so’ndirib boradi.
Bunday ayanchli tarzda tarix ilmidan millatni har tomonlama o’zligini
anglatmaslik yo’lida foydalanish g’oyasi asosida o’quv muassasalarida o’qitishni
tashkil etish Sho’ro davri siyosatining asl maqsadlarini yanada oydinlashtiradi.
Yurtboshimizning «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» asarining mazmun va
mohiyati ham aynan Sho’ro davri tarix fanining millatning xaqiqiy tarixini
yoritishga qodir emasligini, tariximizni ana shu yolg’on va sohtalikdan xalos etish
zarurligini ochib berishga qaratilgandir. Chunki Sho’ro davridagi tarixiy
adabiyotlar, yaratilgan darsliklar, olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari tanqidiy
o’rganishni talab etadi. Sababi ular milliy g’ururni shakllantira olmaydi va milliy
vijdonni uyg’otishga qodir emasdir. Ana shu talqinlardan kelib chiqib aytish
mumkin-ki tariximizni tiklash bu zaruriyat. Holisona va tarixiy xaqiqat mezoni
asosida yaratilgan tarixgina millat dardiga darmon bo’ladi, millatga uyg’oqlik
baxshida eta oladi. Milliy ma’naviyatni boyitishda muhim omilga aylanadi. Millat
o’zligini, borligini va salohiyatini his etadi va nurafshon istiqbol - sari ildamlab
boradi.
Tarixga nazar tashlar ekanmiz, ajdodlarimizning ilmiy salohiyatiga, ular
qoldirgan boy tarix, ma’naviy-madaniy merosga havas bilangina emas, balki hayrat
bilan qaraymiz. Ajdodlarimiz bosib o’tgan shonli tarix biz uchun ibrat va tarbiya
manbaidir. Tariximizda ibrat oladigan jihatlar ko’p. Vatanparvarlik, insonparvarlik,
millatparvarlik, xalqparvarlik va shu kabi xalqimizga hos fazilatlar bizga
ajdodlarimizdan meros qolgan. Ular marifatli jamiyat bino etish goyalarini ilgari
suribgina qolmay, uning amaliy ifodasi uchun ham fidoyi bo’lganlar. Ma’rifatning
qadr-qimmatini anglab yetganlar. Marifatni jamiyat taraqqiyotining garovi sifatida
talqin etganlar. Bu g’oya bebahodir. Ijobat topmagan va orzuligicha qolib ketgan
bu g’oyalar mustaqillik ila ibrat tarzida yana jaranglay boshladi. «Tarixiy xotirasiz
kelajak yo’q» asarida «jamiyat taraqqiyotining asosi, uni muqarrar xalokatdan
qutqarib qoladigan yagona kuch-marifatdir» deb urg’u berilishi jadidchilik
g’oyalarining hayotbaxsh ekanligini ifoda etadi.
«Ma’rifatparvarlik», deydi yurtboshimiz - biz uchun bugun ham o’z
ahamiyatini yo’qottani yo’q, yo’qotmaydi ham. Aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli
kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizdagi maqsadimizga erisha olamiz,
yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi. Agar shu muammoni
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
10
yecholmasak, barcha toat-ibodatlarimiz bir pul: taraqqiyot ham, kelajak ham,
farovon hayot ham bo’lmaydi! (7-bet)».
Hozirgi o’zbek xalqining ajdodlari bundan bir necha ming yillar oldin
yashagan bo’lib, ular yuksak va o’ziga xos madaniyatni vujudga keltirishda juda
katta va mashaqqatli yo’lni bosib o’tgan. Dastlabki tosh qurollaridan tirikchilik
uchun foydalanishda ancha takomillashgan mehnat qurollari yasashgacha, undan
urug’chilik, qabilachilik davrlariga kelib, xo’jalik va madaniy taraqqiyotda
erishilgan yutuqlargacha bo’lgan tariximiz ota-bobolarimizning boy qadimiy
madaniyatga ega bo’lganligidan dalolat beradi.
Ma’lumki, kishilar va kishilik jamiyati vujudga kelishi jarayonida inson ham
biologik jihatdan, ham inson sifatida takomillashib borgan. Dastlabki diniy
e’tiqodlar, oddiy ixtirolarning takomillashib borishi, inson ongining shakllanib
borishiga turtki bo’ldi. Bu jarayon ming-ming yillar davom etib, inson ongi
shakllanishining asosi bo’lgan xulq-odob qoidalari tarkib topadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |