O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti iqtisodiyot fakulteti

Kapital ishlab chiqarish omili sifatida

Kapital bozori – ishlab chiqarish omillari umumiy bozorining ajralmas qismidir. Buni tushunish uchun "kapital" kategoriyasining mazmun-mohiyatini aniqlash kerak. Ushbu murakkab iqtisodiy kategoriya bo'yicha bir nechta qarashlar mavjud. Shunday qilib, ko'pincha kapital puldir, deb ishonishadi, chunki u ish haqini to'lash va yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitob qilish, investitsiyaga mablag' sarflash uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan universal tovardir.

Boshqa iqtisodchilar kapital vaqt deb hisoblashadi, chunki daromad olish uchun ma'lum vaqt kerak bo'ladi. Bundan tashqari, daromad bu kelajakdagi ehtiyojlarni qondirish uchun hozirgi ehtiyojlarni qondirishilishining inkor qilinganligi uchun o'ziga xos mukofotdir. Boshqacha qilib aytganda kechiktirilgan harajatdir.

Shuningdek, kapital boshqa tovarlarni ishlab chiqarish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan ishlab chiqarish vositalaridir, degan fikr keng tarqalgan. Ushbu kapitalni tovar sifatida tushunish uzoq tarixga ega. Masalan, fiziokratlar yerni, A.Smit - to'plangan mol va ishchi kuchini, D. Rikardo - investitsiya qilingan ishlab chiqarish vositalarini kapital deb hisoblashgan.

Kapital – foiz (dividend) manbai deb hisoblaydigan iqtisodchilar ham mavjud. Ular kapital o'z egasiga foiz yoki boshqa turdagi daromad keltirishi mumkinligidan kelib chiqadi. Shu bilan birga, kapitalning mohiyatiga bir tomonlama yondoshib, uni ssuda tovar sifatida qarab – foizlarni olib keladigan kapitalgacha qisqartiradi va buning natijasida foizlarning manbai sifatida kapitalning o'rni yo’qoladi.

Ilmiy-texnikaviy inqilob yutuqlaridan foydalanishda kapitalning mohiyati "inson kapitali" ga aylana boshladi. Borgan sari tobora to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqaruvchi kuchga aylanib borayotgan fanning roli keskin oshib bormoqda. "Inson kapitali" ni shakllantirishga hissa qo'shadigan fan va ta'limga sarmoyalar ko'p jihatdan iqtisodiy o'sish va odamlarning turmush darajasini ko'tarish imkoniyatlarini belgilaydi.

Bu kapital haqidagi qarashlar uning ma’lum qirralarini ochib beradi, biroq uning mohiyati va mazmunini to’liqligicha tushuntirib berolmaydi. Shu sababli kapitalning aylanmasi, bozor aylanmasi va ishlab chiqarish bilan bog’liq shakllarini o’rganish lozim.

Kapital aylanmasi. Uch asosiy funktsional shaklda mavjud bo'lgan sanoat kapitali: pul, ishlab chiqarish va tovar, korxonalarning bozor munosabatlarining moddiy asosi bo'lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarishni boshlashdan oldin aylanma sohadagi firma pulga ishlab chiqarish vositalarini va unga zarur bo'lgan ishchi kuchini sotib oladi. Ishlab chiqarish sohasida ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi tovarni va uning qiymatini hosil qiladi. Muomala uchun tovarlar sotilgandan so'ng tovar qiymati tovardan pul shakliga aylanadi. Ketma ket uch bosqichni bosib o'tish orqali: muomalada bo'lish, ishlab chiqarish va yana muomalada bo'lish, sanoat kapitali, mos ravishda bir funktsional shakldan ikkinchisiga (pul, ishlab chiqarish, tovar), dastlabli pul shakliga qaytguniga qadar o’zgaradi, ya'ni kapital aylanmasi sodir bo'ladi:

Avanslangan mablag'lar dastlabki pul shakliga to'liq qaytish natijasida ro`y beradiga jarayon firma kapitalining aylanmasi deb ataladi va alohida bir jarayon sifatida emas, balki davriy ravishda takrorlanadigan jarayon sifatida qaraladi. Shu bilan birga, kapital aylanmasi dastlabki aylanmasi(siklik) bilan to’gri kelmay qoladi, yoki boshqacha aytganda har aylanmada avans qilingan kapitalning puldagi shaklining ma’lum qismi qaytib keladi.

Kapitalning to'liq aylanmasi faqatgina butun kapital qiymati firmaga dastlabki hajmda naqd pul bilan qaytarilgan taqdirdagina amalga oshiriladi. Muomala jarayonida firmaning kapitali ishlab chiqarish va muomala bosqichlaridan o'tganligi sababli, kapital aylanmasiga ketgan vaqt ishlab chiqarish va muomala muomala uchun ketgan vaqtdan iborat bo'ladi. Kapital aylanmasi tezligini aniqlash uchun ma'lum bir vaqt hajmini bitta aylanma davriga bo'lish kerak.

Aylanma usulga ko'ra, kompaniya kapitali mehnat vositalarini sotib olishga sarflangan asosiy kapitalga va mehnat va xom-ashyo sotib olishga sarflangan aylanma kapitalga bo'linadi.

Asosiy kapital - ishlab chiqarish jarayonida bir qator doiraviy aylanishlar davomida qatnashadi, o‘zining qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga (xizmatga) bo‘lib-bo‘lib o‘tkazib boradi va ashyoviy-buyum shaklini o‘zgartirmaydi.