O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti iqtisodiyot fakulteti

Tadbirkorlik qobiliyati ishlab chiqarishning o`ziga xos omili bo`lib, insonning ishlab chiqarishning boshqa omillarini muayyan kombinatsiyalarda va usullarda birlashtira olish qobiliyatini bildiradi. Bu qobiliyat tadbirkorda mujassamlashadi hamda inson kapitalining alohida turidir. Tadbirkorlik qobiliyati insonda o`z-o`zidan paydo bo`la olmaydi, u insonga tadbirkorlik uchun zarur bilimlar va ko`nikmalarni singdirish yo`li bilan hosil qilinadi. Tadbirkorlik faoliyati insonning shaxsiy fazilatlariga ham bog`liq, chunki ishlab chiqarishni tashkil etishda tadbirkorlik, topqirlik va oqilona tavvakkalchilik talab etiladi. O`z mazmuniga ko`ra tadbirkorlik faoliyati inson mehnatining o`ta yuqori malaka talab etuvchi turidir. Tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish omili sifatidagi ahamiyati, ayniqsa, bozor munosabatlari sharoitida ortadi. Chunki bozor sharoitida ishlab chiqarish kuchli raqobat mavjud bo`lgan vaziyatda olib boriladi, tijorat tavakkalchiligi asosida mahsulot yangi turlarini ishlab chiqarishga, yangi texnologiyalardan foydalanishga, resurslarni raqobat orqali qo`lga kiritishga to`g`ri keladi.

Ishlab chiqarish omillarining narx yoki daromad (foyda) tasnifiga muvofiq, iqtisodchilar to'rt xil aspekt turlarini ajratib ko'rsatadilar:

Ishlab chiqarish omillari bozori ushbu omillarning xizmatlari bozori bo'lganligi sababli, ushbu xizmatlar uchun to'lov - omil bahosi yoki uning daromadi deb ataladi. Demak, ish haqi mehnatga haq to'lash, foizlar - kapital "xizmatlari" uchun to'lov, ijara haqi - yerning "xizmatlari" uchun, tadbirkorlik daromadi (foyda) - tadbirkorlik xizmatlari uchun to'lovlar sifatida belgilanadi.

So’ngi yillarda bu asosiy 4 ta omilga beshinchi bo’lib axborot-texnologiya va fan-ilm, texnika-texnoloogiya inqilobini ham qo’shildi. Chunki bunda ilmiy-texnikaviy inqilob yutuqlaridan foydalanish va iqtisodiy aloqalarni o'zgartirish jarayonida bevosita ishlab chiqarish kuchi va uning salohiyatiga sezilarli darajada ta’sir etish, hamda ishlab chiqarishni va sanoatni axborotlashtish va uni ekologik jihatdan zararini kamaytirish orqali ishlab chiqarishni rag’batlantirishi yoki uning o’sishini sekinlashtirish kuchiga ega hisoblanishidir.

Mehnat ishlab chiqarish omili sifatida

Mehnat iqtisodiy faoliyat sifatida foyda (mahsuldorlik) va zarar (xarajatlar) o'rtasidagi muvozanatdir. Mehnat bu insonning ongli faoliyati bo'lib, u orqali u tanqislik, tovarlarning kamyobligi bilan kurashadi va ularning sonini ko'paytirishga intiladi. Mehnatning foydaliligi uning samaradorligi, ehtiyojlarni qondirish darajasini oshirish uchun narsalarni transformatsiya qilish qobiliyati.

Qachonki mehnatning foydaliligi uning unumdorligi bilan aniqlansa, unda bu holda biz iqtisodiy ma'noda mehnat unumdorligini tushunamiz. Shu bilan birga, mehnat nafaqat ijodiy jarayon, balki mehnatning kamchiligi (salbiy foydalilik) bilan ifodalanadigan mashaqqatli faoliyatdir. Shuning uchun, ishlovchi mehnat qilovchi kishilar zarar keltiradi, ya’ni vaqtni unumliroq foydalanishdan voz kechish bilan barobardir, boshqacha qilib aytganda bitta ishchi uning ishini bajaruvchi stanokka nisbatan sekinroq va hajm jihatdan ko’p kuch talab qiladigan ishlarda stanokka nisbatan kamroq bajaradi. Bundan tashqari, mehnat - bu kuch jismoniy, aqliy, psixologik talab qiladigan quvvat talab jarayon hisoblanadi..

Mehnat, albatta, ishlab chiqarish faoliyatining asosiy omili, ish haqi esa bozor narxlarining eng muhim turidir. Ish haqi ish haqi darajasini belgilab beradi. Ish haqi - mehnat birligidan ma'lum vaqt - soat, kun va h.k.lar uchun foydalanganlik uchun to'lanadigan narx.

Ish haqqi ikkiga turga bo’linadi:

Nominal ish haqi deganda yollanma ishchi xodimining kunlik, haftalik, oylik ishi uchun oladigan pul miqdori tushuniladi. Nominal ish haqi yordamida daromad yoki kirim darajasini aniqlash va baholash mumkin, ammo iste'mol darajasi va inson turmush tarzini emas. Buning uchun real ish haqi nima ekanligini bilib olishimiz kerak. Real ish haqi - bu olingan pulga sotib olinadigan hayotiy mahsulotlar va xizmatlarning massasi, ya’ni olingan pulning harid qilish qobiliyati darajasidir. Bu to'g'ridan-to'g'ri nominal ish haqiga va teskari ravishda - iste'mol tovarlari va pullik xizmatlar narxlari darajasiga bog'liq.

Real ish haqiga talab va taklif ta'sir ko'rsatadi. Mehnat bozoridagi talab sub'ektlari biznes va davlat, taklif sub'ektlari esa uy xo'jaliklari hisoblanadi.

Firmalarning ishchi kuchiga bo'lgan talabi (boshqa omillarga bo'lgan talab kabi) ushbu omil keltirgan tugal mahsulot rentabelligi hamda boshqa ishlab chiqarish omillarining taklifi bilan aniqlanadi. Cheklangan mehnat mahsulotining qiymati ishchi kuchi sifatiga, umumiy va maxsus kasbiy-malakaviy bilim darajasiga, mehnat kooperatsiyasi darajasiga va boshqalarga bog'liq. Mehnatga bo'lgan talab ishchini ishlatishdan tushadigan mablag' uni ishlatishga ketgan xarajatga teng bo'lishi bilan yoki boshqacha qilib aytganda, ishchiga bajargan ishi uchun to’lanadigan ish haqi uni ishlatishdan olingan foyda yoki daromadga teng bo'lgunga qadar davom etadi.

Xalq xo'jaligi darajasida ishchi kuchi taklifi, avvalo, aholining soni, mehnatga layoqatli aholining ulushi, yoshi va jinsi tarkibi, bitta ishchiga o'rtacha ishlagan soat hajmi va boshqalar bilan belgilanadi. Tarmoq darajasida - ma'lum bir kasbdagi xodimlar soni, ushbu profil bo'yicha mehnat resurslarini tayyorlash va qayta tayyorlash imkoniyatlari va boshqalar. Individual mehnat taklifi ko'plab omillarga: kasbning obro'siga, ish joyining uydan uzoqligiga, ma'lum bir sohadagi professional tashkilot darajasiga, kompaniyadagi ishning ijtimoiy sharoitlariga va boshqalarga bog'liq. Ammo baribir asosiy rag'bat - bu ish haqi darajasi.

Ishchilar(mehnat) taklifining farqi turli toifadagi ishchilarning ish haqi darajasini shakllantirishda alohida rol o'ynaydi. Ish haqi stavkalari malaka darajasiga, mahsuldorlikka, mehnat faoliyati tabiatiga, ommaviy xarakterga yoki aksincha, ma'lum bir kasbning o'ziga xos xususiyatiga bog'liq. Professional guruh qanchalik tor bo'lsa, undagi o'rtacha ish haqi tarmoqdagi, milliy iqtisodiyotdagi o'rtacha darajadan farq qilishi mumkin. Kasb qanchalik keng tarqalgan bo'lsa va ma'lum chegaralar doirasida bir kasbdan boshqasiga o'tish osonroq bo'lsa, mehnat bozori mukammal raqobat bozori sharoitlariga shunchalik mos keladi.

Ishchilar o'rtasidagi raqobat ish haqi stavkalarini tenglashtirishga olib keladi, shunda ularning hech biri o'z xizmatlari uchun boshqasidan ko'ra ko'proq haq talab qila olmaydi (ish sifati va malakasi teng bo’lganda). Yakka xodim o’zi, qoida tariqasida, o’zining ish haqi stavkasiga ta'sir qila olmaydi va uni berilgan qiymat sifatida qabul qiladi. Ammo, agar tarmoqda (va korxonada) monopolistik kuchga ega bo'lgan kuchli ommaviy kasaba uyushmalari mavjud bo'lsa, ularning ish haqi darajasiga ta'siri sezilarli bo'lishi mumkin.

Mehnat bozoridagi eng ko’p uchraydigan hodisa – nosog’lom raqobat holatidir. Nosog’lom raqobat asosan ishchi kuchi taklifi tomonida bo'lgan va ish haqi stavkalariga ta'sir ko'rsatadigan kasaba uyushmalari va ishchilarning ish haqi stavkalariga ishchi kuchiga talab orqali ta'sir ko'rsatadigan tadbirkorlarning ta'siri ostida rivojlanadi. Kasaba uyushmalari, bir tomondan, tadbirkorlar, ikkinchi tomondan, mehnat bozorida ikki tomonlama monopoliya holatini vujudga keltiradi.

Hukumatning ta'siri zamonaviy mehnat bozoriga ham ma’lum darajada ta’sir etmoqda. U nafaqat iqtisodiyotning davlat sektorida ishchi kuchiga talabni yaratibgina qolmay, balki uni xususiy sektorda ham tartibga soladi, milliy iqtisodiyot miqyosida yollashning asosiy parametrlarini belgilaydi. Davlat dasturlari mehnat bozoriga katta ta'sir ko'rsatadi. Mehnat bozorini tartibga solishda ham mehnat birjasi muhim o'rin tutadi.