O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti iqtisodiyot fakulteti

Tadbirkorlik ishlab chiqarish omili sifatida

Tadbirkorlik - bu bozor iqtisodiyotining ajralmas atributidir, uning asosiy ajralib turadigan xususiyati erkin raqobatdir. Bu birinchi navbatda ishlab chiqarishning o'ziga xos omili, chunki kapital va yerdan farqli o'laroq, u moddiy emas. Ikkinchidan, biz foydani, ishchi kuchi, kapital va yer bozori bilan taqqoslaganda muvozanatli narx sifatida izohlay olmaymiz.

Zamonaviy tadbirkorlik tushunchasi kapitalizmning shakllanishi va rivojlanishi jarayonida shakllandi, u erkin tadbirkorlikni uning farovonligining asosi va manbai sifatida tanladi.

Klassik iqtisodchilarning qarashlari marksistik tadbirkorlik kontseptsiyasining boshlang'ich nuqtalaridan biri edi. K. Marks tadbirkorda o'z kapitalini o'z korxonasiga kiritadigan kapitalistni, tadbirkorlikka esa ekspluatatsion mohiyatni ko'rgan. Faqatgina 19-20-asrlar boshlarida iqtisodchilar iqtisodiy taraqqiyot uchun uning hal qiluvchi ahamiyatini angladilar. A. Marshal ishlab chiqarishning uchta klassik omiliga - mehnat, yer, kapital - to'rtinchisini - tashkilotni qo'shdi va Y. Shumpeter bu omilga o'zining zamonaviy nomi – tadbirkorlik nomini berdi va tadbirkorlikning asosiy funktsiyalarini belgilab berdi:

- iste'molchiga hali tanish bo'lmagan yangi moddiy ne'matni yoki avvalgisining yangi sifat ko’rsatkichlari bilan yaratish;

- ushbu sohada hali qo'llanilmagan ishlab chiqarishning yangi usulini joriy etish;

- yangi savdo bozorini egallash yoki eskisini kengroq ishlatish;

- yangi turdagi xom ashyo yoki yarim tayyor mahsulotlardan foydalanish;

- biznesning yangi tashkilotini joriy etish, masalan, monopol mavqeni yoki aksincha, monopoliyani yengib o'tish.

Tadbirkorlikni iqtisodiy kategoriya sifatida tavsiflashda uning sub'ektlari va ob'ektlarini aniqlash markaziy muammodir. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlar, avvalambor, xususiy shaxslar bo'lishi mumkin (yakka tartibdagi, oilaviy, shuningdek yirik sanoat tashkilotchilari). Bunday tadbirkorlarning faoliyati ham o'z mehnati, ham yollanma mehnati asosida amalga oshiriladi. Tadbirkorlik faoliyati shartnomaviy munosabatlar va iqtisodiy manfaatlar bilan bog'liq bo'lgan bir guruh shaxslar tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin. Kollektiv tadbirkorlikning sub'ektlari OAJ, ijara kollektivlari, kooperativlar va boshqalar bo’lishi mumkin. Ayrim hollarda, uning tegishli organlari tomonidan davlat ham tadbirkorlik sub'ekti sifatida faoliyat ko’rsatishi mumkin. Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyatining uchta shakli mavjud: davlat, jamoaviy, xususiy, ularning har biri iqtisodiy tizimda o'ziga xos o'rinlariga egadir.

Tadbirkorlik ob'ekti - bu daromadlarni maksimal darajaga ko'tarish uchun ishlab chiqarish omillarining eng samarali kombinatsiyasi. "Tadbirkorlar yangi, iste'molchilarga ma'lum bo'lmagan tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarish; ishlab chiqarishning yangi usullarini (texnologiyalarini) kashf etish va mavjud tovarlardan tijorat maqsadlarida foydalanish; yangi savdo bozori va yangi xom ashyo manbasini rivojlantirish; sohada qayta tashkil etish o'zlarining monopoliyasini yaratish yoki boshqa birovning monopoliyasiga ta’sir ko’satib raqobat muhitini yaratis h uchun resurslarni birlashtiradilar "-Y.Shumpeter.