Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta-maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti ximmatov ibodilla, abduraxmanov muxtor

POS tizimi xavfsizligini ta‟minlash 
POS tizimini aniq tasavvur qilish uchun quyidagi chizmani keltiramiz: 
3.4.3-rasm.POS- sotilgan joyida to‟lash sxemasi ko‟rinishi. 
Ushbu chizma boʻyicha xaridor oʻz plastik kartasini oʻrnatib, PIN kodini 
kiritadi. 
Sotuvchi oʻz navbatida pul summasini kiritadi. Shundan soʻng, 
bankekvayerga (sotuvchi banki) pulni koʻchirish uchun soʻrovnoma yuboriladi. 
Bank-ekvayer, oʻz navbatida, kartaning haqiqiyligini aniqlash uchun 
soʻrovnomani 
bank-emitentga 
joʻnatadi. 
Natijada, 
bank-emitent 
pulni 
bankekvayerga sotuvchi hisobiga koʻchiradi. Pul koʻchirilgandan soʻng, bank-
ekvayer tomonidai POS-terminalga xabarnoma joʻnatiladi. Ushbu xabarda 
tranzaksiya bajarilganligi haqida ma‘lumot boʻladi. 
Shundan soʻng, sotuvchi xaridorga mahsulot va kvitansiyasini taqdim etadi. 
Oʻz-oʻzidan koʻrinib turibdiki, ushbu jarayonda har xil voqealar sodir boʻlishi 
mumkin. 
POS tizimining eng zaif qismi bu POS-terminaldir. Bundagi asosiy xavf 
boʻlib terminaldagi maxfiy kalitning oʻg‗irlanishi hisoblanadi. 
Buning oqibatlari quyidagilar boʻlishi mumkin: 
-
oldingi tranzaksiyalarda ishlatilgan PIN kodni tiklash; 

---

148 
-
keyingi tranzaksiyalarda qoʻllaniladigan PIN kodni tiklash.
Ushbu xavflardan himoyalanishning 3 ta usuli taklif etiladi: 
-
Har bir tranzaksiyasidan soʻng kalitni oʻzgartirish; 
-
POS-terminal va bank-ekvayer orasidagi ma‘lumotlarni maxsus kalit bilan 
shifrlash hamda kalitni har bir tranzaksiyadan soʻng oʻzgartirish; 
-
ochiq kalitlar usuli yordamida uzatiladigan ma‘lumotlarni shifrlash. 
 
Bankomatlar xavfsizligini ta‟minlash 
Bankomatlar naqd pul olish, hisob raqamning holati va pul koʻchirish 
imkoniyatlariga ega. Bankomat ikki rejimda ishlaydi, off-line va online. Off-line 
rejimda bankomat bank kompyuterlaridan mustaqil ishlaydi va bajariladigan 
tranzaksiyalar haqidagi yozuvlarni oʻz xotirasida saqlaydi hamda printerga uzatib, 
ularni chop qiladi. 
Online 
rejimda 
bankomat 
bevosita 
bank 
kompyuterlari 
bilan 
telekommunikatsiya orqali ulangan boʻladi. Tranzaksiyasini amalga oshirish 
maqsadida bankomat bankdagi kompyuter bilan quyidagi xabarlar bilan almashadi: 
-
bankomat soʻrovnomasi; 
-
bankning javob xabari; 
-
bankomatning toʻlovni bajarganligi haqidagi xabarni berish. 
Hozirgi kunda bankomatlar tarmoqlaridan bir necha banklargina foydalanadi. 
Bu yerda mavjud boʻlgan asosiy muammo bu banklarning maxfiy axborotlarini 
(masalan, maxfiy kalit) bir-biridan himoyalashdir. 
Ushbu muammoning yechimi sifatida PIN kodni, markazlashtirilgan holda, 
har bir bank tomonidan tekshirish taklif qilinadi. 
Bundan tashqari bankomatlar tarmog‗i zonalarga taqsimlanadi va har bir 
zonada ZCMK (Zone Control Master Key) kalitlari, oʻz navbatida, kompyuter 
tarmog‗idagi kalitlarni shifrlashda qoʻllaniladi. Malumotlarni shifrlashda esa IWK 
(Issuer Working Key) kalitlar ishlatiladi.