Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta-maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti ximmatov ibodilla, abduraxmanov muxtor

 
Internetda mavjud elektron toʻlovlar xavfsizligini ta‟minlash 
Hozirgi kunda internetda koʻpgina axborot markazlari mavjud, masalan, 
kutubxonalar, koʻp sohali ma‘lumotlar bazalari, davlat va tijorat tashkilotlari, 
birjalar, banklar va boshqalar. 
Internetda bajariladigan elektron savdo katta ahamiyat kasb etmoqda. 
Buyurtmalar tizimining koʻpayishi bilan ushbu faoliyat yana keskin rivojlanadi. 
Natijada, xaridorlar bevosita uydan yoki ofisdan turib, buyurtmalar berish 
imkoniga ega boʻlishadi. Shu bois ham, dasturiy taminotlar va apparat vositalar 
ishlab chiqaruvchilar, savdo va moliyaviy tashkilotlar ushbu yoʻnalishni 
rivojlantirishga faol kirishishgan. 

---

149 
Elektron savdo — global axborot tarmoqlari orqali maxsulotlarni sotish va 
pulli xizmatlar koʻrsatish demakdir. 
Elektron savdoning asosiy turlari quyidagilardir: 
-
axborotlar sotuvi; 
-
elektron doʻkonlar; 
-
elektron banklar. 
Axborotlar sotuvi asosan ma‘lumotlar bazasidan Online rejimda foydalanish 
uchun taqdim etilishi mumkin. 
Elektron doʻkonlar internetda Website orqali tashkillashtiriladi. 
Bunda tovarlar roʻyxati, toʻlov vositalari va boshqalar keltiriladi. Xarid 
qilingan mahsulotlar oddiy pochta orqali joʻnatilishi yoki agar ular elektron 
mahsulot boʻlsa, bevosita internetdan manzilga yetkazilishi mumkin. 
Elektron banklarni tashkil etishdan asosiy maqsad bankning doimiy 
harajatlarini kamaytirish va keng ommani qamrab olishdir. Shu bois, elektron 
banklar oʻz mijozlariga yuqori foiz stavkalarini taklif qilishlari mumkin. 
 
Axborotlarni himoyalashning asosiy vosatalari 
Xaridor, kredit kartasi sohibi, bevosita tarmoq orqali toʻlovlarni bajarish 
uchun ishonchli va himoyalangan vositalarga ega boʻlishi lozim. 
Hozirgi kunda SSL (Secure Socket Layer) va SET (Secure Elektronic 
Transactions) protokollari ishlab chiqilgan: 
-
SSL protokoli ma‘lumotlarni kanal darajasida shifrlashda qoʻllaniladi; 
-
SET xavfsiz elektron tranzaksiyalari protokoli yaqinda ishlab chiqilgan 
boʻlib, faqatgina moliyaviy ma‘lumotlarni shifrlashda qoʻllaniladi. 
SET protokolining joriy etilishi bevosita internetda kredit kartalar bilan 
toʻlovlar sonining keskin oshishiga olib keladi. 
SET protokoli quyidagilarni ta‘minlashga kafolat beradi: 
-
axborotlarning 
toʻliq 
maxfiyligi, 
chunki 
foydalanuvchi 
toʻlov 
ma‘lumotlarining himoyalanganligiga toʻliq ishonch hosil qilishi kerak; 
-
ma‘lumotlarning toʻliq saqlanishi, ya‘ni ma‘lumotlarni uzatish jarayonida 
buzilmasligini kafolatlash. Buni bajarish omillaridan biri raqamli imzoni 
qoʻllashdir; 
-
kredit karta sohibining hisob raqamini audentifikatsiyalash, ya‘ni elektron 
(raqamli) imzo va sertifikatlar hisob raqamini audentifikatsiyalash va kredit karta 
sohibi ushbu hisob raqamining haqiqiy egasi ekanligini tasdiqlash; 
-
tijoratchini oʻz faoliyati bilan shug‗ullanishini kafolatlash, chunki kredit 
karta sohibi tijoratchining haqiqiyligini, ya‘ni moliyaviy operatsiyalar bajarishini 
bilishi shart. Bunda tijoratchining raqamli imzosini va sertifikatini qoʻllash 
elektron toʻlovlarning amalga oshirilishini kafolatlaydi. 

---

150