O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti

(O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2011 y., 42-son, 452-modda; 2017 y., 9-son, 132-modda)
AHOLININGYaShAShShAROITINISTATISTIKBAHOLAShJahondaxalqarotashkilotlar, jumladanBirlashganmillatlartashkiloti (BMT) tomonidandunyoaholisiturmushdarajasinioshirishvakambag’allikdanaziyatchekayotganmamlakatlargako’maklashishmaqsadidabirqanchaishlaramalgaoshirilmoqda. Jumladan, BMTningBoshassambleyasida 2000 yildaqabulqilingan «Mingyilliktaraqqiyotdasturi» hamda 2015 yildaqabulqilingan «2030 yilgachamo’ljallanganBarqarorrivojlanishmaqsadlaridasturlari» [1] bevositadunyomamlakatlariaholisiniijtimoiy–iqtisodiyqo’llab-quvvatlash, ekologiyabuzilishiningoldiniolganholdaaholiningsalomatliginiasrashgaqaratilganmuhimishlarsirasigakiradi.
BuboradaFzbekistonRespublikasimustaqilliginingdastlabkikunlaridanboshlabizchilamalgaoshiribkelinayotgankengqamrovliislohotlarzamiridaulug’maqsad – xalqimizninghayotdarajasivasifatiniyuksaltirish, aholiturmushfarovonliginioshirishdekzalvorlimaqsadturibdi. Birnechayillardanbuyondavlatbyudjetiningqariyb 60 foizidanortig’iaholiningturmushdarajasiniyaxshilashgayo’naltirilishi, byudjetmablag’lariningasosiyqismita’lim, sog’liqnisaqlash, ilm-fan, madaniyatsohalariniyuksaltirish, ehtiyojmandaholiguruhlariniijtimoiyqo’llab-quvvatlashgaqaratilganiaholiturmushfarovonliginioshirishmasalasidavlatimizningdoimiydiqqatmarkazidaekanliginingisbotidir.
FzbekistonRespublikasiPrezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “FzbekistonRespublikasiniyanadarivojlantirishbo’yichaHarakatlarstrategiyasito’g’risida”giPF–4947-sonliFarmonidavlatvajamiyathayotiningbarchasohalarinirivojlantirishningustuvoryo’nalishlarinibelgilashvaularnibosqichma-bosqichamalgaoshirishmaqsadidaqabulqilindi. Ushbuustuvoryo’nalishlarHarakatlarstrategiyasidabelgilanganbo’lib, undadavlatvajamiyatqurilishi, sud-huquqtizimivaijtimoiy-iqtisodiysohadagiislohotlarhamdatashqisiyosatyuritishningmuhimprinsiplarinazardatutilgan[2]. Harakatlarstrategiyasixalqbilanochiqmuloqot, respublikamizaholisivatadbirkorlarnibezovtaqilayotgandolzarbmasalalarnihartomonlamao’rganish, amaldagiqonunchilikniqo’llashvarivojlanganxorijiyamaliyotnitahlilqilishnatijalarigaasoslangan. Shuningdek, FzbekistonRespublikasiPrezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagiPQ3268 sonli «Aholiningkamta’minlanganqatlaminiqo’llab-quvvatlashningqo’shimchachora-tadbirlarito’g’risida»gi [3] qarorivaboshqame’yoriy-huquqiyxujjatlarham, ya’nibirso’zbilanaytganda, Davlatimizrahbariboshchiligidaamalgaoshirilayotganbarchaharakatlarxalqimizningturmushdarajasiniyaxshilash, farovonliginioshirishgaqaratilgandir.
Aholidaromadlarinioshirishvayuksaltirish, shuningdek, uyxo’jaliklariningdaromadlarivaxarajatlarinio’rganishmasalalariB.K.G’oyibnazarov, Sh.Sh.Shodmonov, U.V.G’ofurov, B.I.Bashkatov, O.F.Chistikvaboshqalarningilmiyishlaridatadqiqetilgan.
Jumladan, B.K.G’oyibnazarovolibborganilmiytadqiqotlaridaaynanaholipuldaromadlarinioshirishmanbalari, ularnistatistikaxborotlarbazasi, puldaromadlarigata’sirqiluvchiomillarhamdaularningfaoliyatinistatistikmodellarasosidabaholashvaprognozlashtirishmasalalarigaalohidae’tiborqaratgan [5].
Sh.Sh.ShodmonovvaU.G’afurovlarningilmiyizlanishlaridaesabozoriqtisodiyotisharoitidamulkchilikningharxilshakllariamalqilayotgandaaholiturmushfarovonliginioshirish, ularningdaromadlarimanbalari, xarajatlariningtasniflanishi, mulkvatadbirkorlikdanhamdaishhaqi, joriytransfertlardanolingandaromadlarninguyxo’jaligidagio’rnikabimasalalaryoritibberilgan[6].
B.I.Bashkatovningilmiytadqiqotlaridaaholidaromadlari, ularningxarajativajamg’armalarinixalqaromilliyhisoblartizimistandartlariasosidabaholangan, aholidaromadlarinioshirish, jamg’armalarinisaqlashmasalalariko’pomillistatistikusullardatahliletilib, daromadlarorasidagitabaqalanishmezonlaristatitsikbaholangan [4].
O.F.Chistikilmiytadqiqotlaridahududlardagiaholidaromadlarinidarajasi, ularorasidagitafovutlar, daromadlarnihosilbo’lishmanbalarivaulargata’sirqiluvchiomillargabahoberilgan. Shuningdek, ushbutadqiqotlardaaholidaromadlarigaxarajatlarningta’siriko’pomillistatistiktahliletilgan. Daromadlarnioshirishuchunasosiyyo’nalishlar, daromadlarorasidagitabaqalashuvnikamaytirishyo’llariilmiytadqiqetilgan [7].
Amalgaoshirilganilmiy-tadqiqotishlarivaolibborilganilmiy-nazariyizlanishlargaqaramasdan, aynanbugungigloballashuvvademokratikbozorislohotlarisharoitidaaholidaromadlarivaxarajatlarinikengqamrovlistatistiktahlilqilishnitakomillashtirish, ta’sirqiluvchiomillarnistatistikmodellarasosidabaholashgaqaratilganmasalalartizimliholdayoritibberilmagan.
Tadqiqotmetodologiyasi.Tadqiqotjarayonidastatistiktahlil, sintez, induksiya, deduksiya, statistikguruhlash, ekspertbaholashvailmiyabstraksiyalashusullaridanfoydalanildi.
Tahlilvanatijalar.Hozirdaturmushdarajasikonsepsiyalariniaholiningturmushdarajasisifatinihartomonlamaxarakterlabberadiganyagonako’rsatkichgakeltirishbo’yichasamaraliusulmavjudemas. Aholiningyuqoridaromadgaegaguruhlaripuldaromadlariningpastdaromadliguruhlariganisbatanortiqligimiqdorinibelgilaydigandaromadlarningtaqsimlanishkoeffisiyentiturmushdarajasivaturmushxususiyatiningchuqurroqtahlilidir.
Xalqaroamaliyotdaquyidagitabaqalanishkoeffisiyentlaridanfoydalaniladi:
fondlarkoeffisiyenti – aholiningtaqqoslanayotganguruhlariichidagidaromadlarningo’rtachamiqdorlarinisbatiyokiularningdaromadlariumumiyhajmidagiulushi;
tabaqalanishningdesilkoeffisiyenti – uaholiningta’minlangan 10,0 % daromadlariningengkamta’minlangan 10,0 % o’rtasidagifarqniko’rsatadi;
tabaqalanishningkvantilkoeffisiyenti - uaholiningengta’minlangan 25,0 % daromadlariningengkamta’minlangan 25,0 % o’rtasidagifarqniko’rsatadi; stratifikasiyakoeffisiyenti – kambag’allarningta’minlanganlarsoniganisbati [4].
Davlatijtimoiysiyosatiningindikatorisifatidaturmushkechirishningengkammiqdoriko’rsatkichidanfoydalaniladi. Rivojlangandavlatlarningijtimoiyqonunchiligidaushbuko’rsatkichyordamidakambag’alliko’lchanadi. Turmushkechirishengkammiqdoridanpastdaromadgaegaaholikambag’alxisoblanadivadavlattomonidanqo’llab–quvvatlanishhuquqigaegabo’ladi. Turmushkechirishningengkammiqdorigaqarabko’pginaijtimoiykafolatlar: ishhaqi, pensiya, stipendiyalar, ayrimnafaqalarningengkammiqdoribelgilanadi.
Aholiningshaxsiydaromadlari - majburiyto’lovlarvaboshqaajratmalarniamalgaoshirgungaqadarbo’lganyalpidaromadniifodaetadi. Aholiningshaxsiydaromadigapuldaromadlarivanaturashaklidagidaromadlarkiradihamdadoimiyasosda, takrorlanuvchihususiyatgaegabo’lgan, yillikyokiundankamvaqtoralig’idagidavrdauyxo’jaligiyokiuningalohidaa’zolarigatushadigantushumlardantarkibtopadi[5].
Aholiturmushdarajasiningasosiyijtimoiy-iqtisodiyindikatorlariniaholipuldaromadlarivaxarajatlari, uningtarkibivafoydalanishi, daromadbo’yichaaholinitaqsimlashkabiko’rsatkichlarxarakterlaydi. Aholipuldaromadlaribarchatoifalardagiaholiningmehnatievazigaolganishhaqi, tadbirkorlikfaoliyatiolingandaromadlari, pensiya, nafaqa, stipendiya, kapitalqo’yilmalarbo’yichafoizshaklidaolinadigandaromadlar, renta, ko’chmasmulkni, qishloqxo’jaligimahsulotlarivachorvamollarinisotishdantushumlar, turlixizmatlarniko’rsatishdanolingandaromadlarvaboshqalardaniborat[6].
Xalqarostatistikaamaliyotigamuvofiqshaxsiydaromad “birlamchidaromad” va “transfertlardanolingandaromadlar”gabo’linadi, buo’znavbatidabandlikholatiyokiijtimoiyta’minottizimigabog’liqholdainstitusionalo’zgarishlarningta’sirinikuzatishimkoniniberadi.
Birlamchidaromadlaro’znavbatidaishlabchiqarishdanolingandaromadlar (mehnatfaoliyatidanolingandaromadvashaxsiyiste’moluchunishlabchiqarilganshaxsiyxizmatlardanolingandaromadlar) vamol-mulkdanolingandaromadlarnio’zichigaoladi.
Mehnatfaoliyatidanolingandaromadyollanmaishchilarningvamustaqilravishdabandbo’lganaholiningdaromadidantarkibtopadi.
Yollanmaishchilarningdaromadi – bumehnatgahaqto’lashningyashirin (ya’ni, birlamchivabuxgalteriyahisobidaaksettirilmasdanishberuvchitomonidanamalgaoshirilganto’lovlar) qisminiqo’shganholdapulvanatura (tovarlaryokixizmatlarko’rinishida) shaklidamehnatgahaqto’lashko’rinishidagidaromadlar[7].
Mustaqilravishdabandbo’lishdanolingandaromadlar – mustaqilravishdatashkillashtirilganvauyxo’jaligia’zolarijalbqilinganmehnatjarayoninatijasidaolingandaromadlardir.
Shaxsiyiste’moluchuno’zidaishlabchiqarilganxizmatlardanolingandaromadlargabozoruchunmo’ljallanmaganvauy-joyegalaritomonidanfoydalanilayotganturar-joyxizmatlariningshartliravishdahisoblanganqiymatikiradi.
Mol-mulkdanolingandaromadlar (mulkiydaromadlar)– mulkiyegalikqilishhuquqibo’lganmoliyaviyvanomoliyaviyaktivlarniboshqashaxslargafoydalanishuchunberishdanuyxo’jaliklarigatushgantushumlardir.
Transfertlardanolingandaromadlaresaijtimoiytransfertlar (pensiya, nafaqavastipendiyalar) vaboshqajoriytransfertlardaniborat (transfertlar – buuyxo’jaliklarigatovar, xizmatyokiaktivevazigaqoplanmasdantovarlar, xizmatlarvaaktivlarningkelibtushishidir).
Endi, 2017 yilyakunlaribo’yichaFzbekistondaaholiumumiydaromadlariningtarkibi, uningo’tganyilganisbatano’zgarishi, MDHmamlakatlaribilantaqqoslanishivaulargata’siretuvchiomillarnitahlilqilibko’raylik.
2017 yildaaholiumumiydaromadlaritarkibidaishlabchiqarishdanolingandaromadlarningulushi 71% ni, shundan 68,8 %imehnatfaoliyatidanolingandaromadlar, 2,2 %ishaxsiyiste’moluchunishlabchiqarilganshaxsiyxizmatlardanolingandaromadlarnitashkiletgan.
Bozoriqtisodiyotisharoitidaasosiyishjoyidanberiladiganishhaqiaholiningaksariyatqismiuchunyetakchidaromadmanbaihisoblanadi. Rivojlanganmamlakatlardaishhaqiaholijamidaromadlarining 60-80%initashkiletadi, ya’niularningme’yoriyhayotfaoliyatinita’minlashpoydevoribo’libxizmatqiladi[8].
AgarMDHmamlakatlariningaholidaromadlaritarkibiniko’radiganbo’lsak, yollanmaishchilarningishhaqisifatidaolgandaromadlariArmaniston, Belarus, Qozog’iston, RossiyaFederasiyasida 55 %dan 69 %gachanitashkiletadiganbo’lsa, Qirg’izistonda 40 % atrofida, Fzbekistonda 34,3 %nitashkiletadi. Ijtimoiyto’lovlarningulushiBelarusda 29 % bo’lsa, Armaniston, Qozog’iston, Qirg’iziston, RossiyaFederasiyasida 16 %dan 18 %gacha, Fzbekistondaesa 11,3 %nitashkiletdi[9].
Shuningdek, 2017 yildaFzbekistondaaholiumumiydaromadlaritarkibidamol-mulkdanolingandaromadlar 4,2 %ni, transfertlardanolingandaromadlar 24,8 %nitashkiletgan.
Kichikbiznesvatadbirkorliksubyektlariniqo’llab-quvvatlashgaqaratilganmaqsadlichora-tadbirlarningamalgaoshirilishinatijasidaaholiningkichiktadbirkorlikdanolgandaromadlariningulushiyilsayinoshibborib, 2017 yildastlabkima’lumotlarigako’ra, 56,5% nitashkiletdi. Ushbuko’rsatkich 2010 yilda 47,1% tashkiletganliginiinobatgaoladiganbo’lsak, 2017 yilda 9,4% punktgako’payganliginiko’rsatadi. Shunihamalohidata’kidlashlozimki, bugungikundaishbilanbandjamiaholining 82,7%inodavlatsektoridamehnatqilmoqda[10].
PrezidentimizShavkatMirziyoyevboshchiligida 2018 yil 20 dekabrdayangiqabulqilingansoliqsiyosatikonsepsiyasiniamaliyotgato’liqtatbiqqilishmasalalaribo’yichao’tkazilganyig’ilishida «Yangisoliqtizimidanorasmiyfaoliyatnilegalizasiyaqilishbo’yichabirqatoryangiliklarkiritildi. Jumladan, foydasolig’i 14 foizdan 12 foizgatushirilib, tadbirkorfaqatdaromadolsaginato’lanishibelgilandi. Norasmiybandliknikamaytirishmaqsadidaishhaqidan 30 foizgachaolinadigandaromadsolig’io’rnigayagona 12 foizliksoliqturikiritildiva 8 foizliksug’urtabadaliumumanbekorqilindi. Bizneshamjamiyatiuchunog’iryukbo’libkelayotganyagonaijtimoiyto’lovstavkasi 25 foizdan 12 foizgatushirildi. Shuningdek, yakkatartibdagitadbirkorlaruchunqat’iybelgilangansoliqstavkalariham 30 foizgapasaytirilishi» [11] aholioladigandaromadlarningyanadaoshishigaasosbo’ladi.
Chunki, aholiumumiydaromadlarihajminingo’zgarishigamol-mulkdanolingandaromadlarningta’sirijudakambo’lsada, aholiningtijoratbanklarigabo’lganishonchiningortishi, innovasionishlanmalarningrivojlanishi, qolaversa, aksiyadorlikjamiyatlaridaromadlariningortishi, uy-joyvaboshqako’chmasmulkobyektlariniijaragaberishvashukabibozormexanizmlariningtakomillashuvinatijasidaaholiningqo’ligakelibtushayotganfoizlar, dividendlar, mualliflikhaqlarivashukabimulkiydaromadlarhamyilsayinortibborayotganliginikuzatishimizmumkin. Masalan, 2010 yildaaholiumumiydaromadlaritarkibidamulkiydaromadlarningulushi 2,4 %nitashkiletganbo’lsa, 2017 yildaushbuko’rsatkich 4,2 %nitashkiletdi.
2017 yildaaholiumumiydaromadlarihajmi 186,2 trln. so’mnivao’tganyilningmosdavriganisbatanrealo’sishi 12,2 %nitashkiletdi. Aholi jon boshiga o’rtacha umumiy daromadlari esa 5,8 mln.so’mni, real o’sishi 10,3 %ni tashkil etdi [12].
Aholi daromadlarining oshishi va turmush darajasining yaxshilanishi natijasida jami iste’mol xarajatlari tarkibida oziq-ovqat mahsulotlarini xarid qilish xarajatlari salmog’ining barqarorlashib borishi bilan bir vaqtda, nooziq-ovqat mahsulotlari va xizmatlarga sarflanadigan xarajatlar ulushi ortmoqda. Agar 2017 yil ma’lumotlarini 2000 yil ma’lumotlari bilan taqqoslaydigan bo’lsak, oziq-ovqat mahsulotlariga sarflangan xarajatlar 61,4 %dan 47,2 %ga kamayganligini, nooziq-ovqat mahsulotlariga sarflangan xarajatlar esa 25,8 %dan 32,8 %ga va xizmatlarga sarflangan xarajatlar 12,8 %dan 20 %ga oshganligini ko’rishimiz mumkin.
Agar MDH mamlakatlarining iste’mol xarajatlari tarkibini ko’radigan bo’lsak, oziq-ovqat mahsulotlariga qilingan xarajatlarning ulushi Rossiya Federasiyasida 32 %ni tashkil etadigan bo’lsa, Ozarbayjon, Armaniston, Belarus, Qozog’istonda 40 %dan yuqorini, Qirg’iziston, Tojikiston va Ukrainada 50 %dan yuqorini tashkil etadi.
Nooziq-ovqatmahsulotlarigasarflanganxarajatlarningulushiRossiyaFederasiyasida 40 %danortiqroqnitashkiletadiganbo’lsa, Belarus, Qozog’iston, Qirg’izistonvaTojikistonda 28 %dan 35 %gachani, ArmanistonvaUkrainada 22 % atrofida, Ozarbayjondaesa 17 %nitashkiletadi.
Shuningdek, xizmatlargaqilinganxarajatlarningulushiOzarbayjonda 40 %danyuqorini, RossiyaFederasiyasida 26 %danortiqroqni, Belarus, Qozog’iston, Qirg’izistonvaUkrainada 19 %dan 23 %gachani, Tojikistondaesa 14 %atrofidatashkiletadi.
Aholiiste’molxarajatlaritarkibidaoziq-ovqatmahsulotlarigaxarajatlarningbarqarorlashishi, shuningdek, nooziq-ovqatvaxizmatlargaqilinayotganxarajatlarningulushiortibborayotganligiijobiyhol, albatta.
2017 yilkuzatuvma’lumotlarigako’ra, respublikamizaholisining 97,9% shaxsiyhovliyokikvartiragaega.
Buko’rsatkichqishloqjoylaridaistiqomatqiluvchiaholibo’yicha 99,3 %nitashkiletgan. 2000 yildabiroilaa’zosiga 20 kv.mvaundanko’pturar-joymaydonito’g’rikeladiganuyxo’jaliklariningulushijamio’rganilganuyxo’jaliklariganisbatan 17,1 %nitashkiletganbo’lsa, 2017 yildaushbuko’rsatkich 28,6 %nitashkiletdi.
Uyxo’jaliklarikuzatuvlarima’lumotlarigako’ra, 2017 yildaaholijonboshigato’g’rikeladiganiste’molhajmi, asosiyoziq-ovqatmahsulotlaridango’shtvago’shtmahsulotlari 43 kgnitashkiletib, 2000 yilganisbatan 127,1 %gaoshdi. Shuningdek, sutmahsulotlari 270 kgni (2000 yilganisbatan 1,7 marta), tuxum 215 donani (4,6 marta), sabzavotvapolizekinlari 277 kgni (2,2 marta), kartoshka 55 kgni (1,5 marta), shakarvaqandolatmahsulotlari 31 kgni (2 marta), mevavarezavorlar 145 kgni (3,5 marta) tashkiletdi.
2000-2017 yillarmobaynidaaholininguzoqmuddatfoydalaniladigantovarlarbilanta’minlanganlikdarajasiniko’radiganbo’lsak, aholiningshaxsiyyengilavtomobillarbilanta’minlanganlikdarajasi 2017 yildahar 100 xonadonga 44 tagayetdi. Shuningdek, harbir 100 xonadongato’g’rikelgantelevizorlarsoni 154 tanitashkiletib, 2000 yilganisbatan 1,7 martagaoshgan. Shuningdek, kondisionerlar – 34 dona (2000 yilganisbatano’sish - 3,1 barobar), elektrchangyutgichlar – 54 dona (o’sish 1,8 barobar), kiryuvishmashinalari – 80 dona (o’sish 1,1 barobar) tashkiletdi [13].
Bundantashqari, AKTvositalari (shaxsiykompyuterlar, ya’nistolgaqo’yiladigan, ko’chmakompyuter (noutbuk, netbuk), planshetvaboshqayonidaolibyuriladigankompyuterhamdauyalialoqatelefonlari)ningaholihayotigashiddatbilankiribkelishi, buvositalarningimkoniyatlarikundan-kungakengayibborishiaholiuchunaloqaqilish, axborotalmashishvadunyodagiyangiliklardantezkorravishdaxabardorbo’lishbilanbirqatordaijtimoiyhayotdafaolishtiroketishimkoniyatiniyaratibbermoqda.
2017 yilyakunlarigako’ra, 100 tauyxo’jaligigato’g’rikelganshaxsiykompyuterlar 50 donani (2000 yildaesabuko’rsatkich 0,2 donanitashkilqilganedi) tashkiletganbo’lsa, 2000-2017 yillarmobaynidauyalialoqatelefonlaribilanta’minlanganligi 14,4 barobargaoshdi (2017 yilyakunigakelibhar 100 tauyxo’jaligiga 257 tadan, ya’niharbiruyxo’jaligiga 2,6 tadanuyalialoqatelefonlarito’g’rikeldi). FzbekistonRespublikasidaaholining 2017 yildagiumumiydaromadituzilmasiniko’radiganbo’lsak, o’ziningmustaqilbandligidandaromadlari 34,5 foizni, yollanmaishchilardaromadi 34,3 foizni, transfertlardandaromadi 24,8 foizni, mulkdanolgandaromadi 4,2 foiznivashaxsiyiste’moliuchunxizmatlarniishlabchiqarishdandaromadi 2,2 foiznitashkiletadi.

1-jadval