O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti tarix fakulteti tarixshunoslik va manbashunoslik kafedrasi arxivshunoslik fanidan ma’ruza matni tuzuvchi: Yakubov Akmal Saydirasulovich

Hujjatlarni ekspertizada 

o’tkazish tushunchasi. 

Ekspertizaning vazifalari 

---

34

hujjatlar bilan uni to’ldirish masalasi hal etiladi (Shuni e’tiborga olish kerakki,
ko’p hollarda bitta hujjatning nusxalari bir vaqtning o’zida bir necha fondlar 
tarkibida saqlanishi mumkin).
Hujjatlar boshqa maqsadda ham ekspertizadan o’tkazilishi mumkin. 
Hujjatlarni nashrga tayyorlash chog’ida, turli ma’lumotnomalar (ro’yzatlar,
tavsifnomalar, kataloglar, yo’lko’rsatkichlar) yaratishda, mikrofilpmlashtirish 
uchun saralab olish paytida ekspertiza qilinadi. Hujjatlar bir arxivdan boshqa
arxivga o’tkazilgan holatda ham ekspertizada o’tkaziladi. Bunday paytda hujjatlar 
ularni qabul qilib olayotgan arxivning sohasiga to’g’ri kelishi yoki kelmasligi
aniqlanadi. Arxivlar uchun sotib olinayotgan yangi hujjatlar ham ekspertizada 
o’tkazilishi shart. Arxivlar, muzeylar, kutuxonalar, odatda, yangi hujjatni sotib
olish chog’ida ularning qiymatini aniqlash maqsadida har tomonlama o’rganib 
chiqadilar.
Ekspertiza jarayonida shu narsani yodda tutish kerakki, yo’q qilingan 
hujjatni qayta tiklash qiyin ishdir. Ko’p hollarda esa ularni qayta tiklash umuman
mumkin emas. Shuning uchun hujjatlarni davlat asroviga olish ishlari puxta yo’lga 
qo’yish zarur. Shu bilan birga ikkinchi va uchinchi darajali hujjatlarni doimiy
saqlash uchun qoldirish ham maqsadga muvofiq emas. Ayniqsa hujjatlarning 
miqdori keskin oshib borgan hozirgi davrda bunga yo’l qo’ymaslik kerak. Shu
boisdan ekspertizaning muhim vazifalaridan biri – bu saqlanadigan hujjatlar 
miqdorini kamaytirishga erishishdan iboratdir. Ayni paytda davlat uchun, fan
uchun muhim ma’lumot beruvchi hujjatlarni esa yo’qotmaslik vazifasi ham g’oyat 
muhimdir.
Shunday

qilib,
ekspertiza 

jarayonida
arxivshunoslar, 
tarixchilar,
manbashunoslar va boshqa soha mutaxassislari birgalikda davlat arxiv fondini 
optimal hajmini saqlash kabi muhim ilmiy vazifani to’g’ri hal etishlari talab
qilinadi. 
Hujjatlarni 

ilmiy
qiymatini 

aniqlash
jarayonida 
tarixiylik,
yaxlitlik 
va
hartomonlamalik 

tamoyillariga

amal

qilinadi. Tarixiylik tamoyili har bir hujjatni

ma’lum tarixiy davr mahsuli sifatida 
baholashni, shuningdek, bu hujjatga nafaqat hozirgi kun, balki kelajak nuqtai
nazaridan qarashni taqozo etadi. Ekspertizada nisbatan murakkab bo’lgan tamoyil 
– bu hartomonlamalik tamoyilidir. Mazkur tamoyilga binoan hujjatning mazmunini
turli tomonlar (nuqtai nazar) dan tahlil qilish lozim. Masalan, konkret bir hujjat bir 
vaqtning o’zida ham tarix, ham adabiyot tarixi, ham san’at tarixi haqida ma’lumot
berishi inobatga olinishi kerak. Hujatning ilmiy ahamiyati ba’zan uning qaysi tilda 
bitilganligi, qanday materialga yozilganligi (pergament, qog’oz va h.), hujjatdagi
rasmlar yoki uning chekkasiga bitilgan qaydlar bilan ham belgilanishi mumkin. 
Demak, ekspertiza qilish chog’ida shularning hammasini e’tiborga olish shart.
Ekspertizada yaxlitlik tamoyili keng ravishda qo’llaniladi. Buning ma’nosi shuki, 
hujjatlar bir-biridan alohida tarzda emas, balki muassasa faoliyati davomida
yaratilgan boshqa hujjatlar bilan birgalikda baholanadi. Mazkur tamoyilning