O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

 
5.3. Institutsional nazariyaning paydo bo`lishi va rivojlanishi. 
Institutlar o`zi nima? Turli davlatlar tadqiqotchilari institutlar 
mohiyatini va ularning faoliyat ko`rsatish mexanizmini yorituvchi bir-
necha ta`riflarni asoslashgan. Institutlarni T.Veblen quyidagicha 
ta`riflagan: ―Institutlar – bu insonlar ularga amal qilgan holda turmush 
kechiradigan odatiy tafakkur tarzi‖ yoki ―Institutlar – bu o`tmishda sodir 
bo`lgan jarayonlar natijasi bo`lib, ular o`tmish sharoitlariga moslashgan 
va o`z navbbatida, hozirgi vaqt talablariga to`liq moslashmagan‖. E. 
Edvard tomonidan ―Institutlar – bu ko`plab individumlar ulardan hamma 
joyda va har kuni foydalanadigan va asosan o`zining noyobligi bilan 
tavsiflanadigan ijtimoiy ne`matlar. Institutlar almashuv jarayonini 
soddalashtiradi.
Ular – qarorlar qabul qilish jarayonining yakka tartibdagi 
qarorlarni ijobiy qarorlarga aylantiruvchi ajralmas qismi‖ deya 
ta`riflangan. YUqorida ko`rsatilgan barcha holatlarni umumlashtirgan 
holda, institutsionalizmning hozirgi zamon talqinlariga asosan 
institutlarni quyidagicha ta`riflash mumkin.
Institut
– bu jamiyat a`zolari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni 
belgilab beruvchi rasmiy qoidalar va norasmiy normalar tizimi. 

---

50 
Institutlar asosini uning tarkibiy qismlari hisoblangan normalar tashkil 
etadi.
Norma – institutsional muhitda individlarning o`z tanlovini amalga 
oshirishda foydalaniladigan asosiy unsur hisoblanadi. 
Ushbu unsur
: tartibni saqlash funktsiyasiga ega; o`zaro 
hamkorliklar tizimida majburiy hatti-harakat bajarilishini talab etadi; 
shaxslar hatti-harakatidagi ijtimoiy, iqtisodiy, yuridik sanktsiyaga 
tayanuvchi muntazamlik hamda muqarrarlikni aks ettiradi; shaxsning 
turli vaziyatlarda o`zini qanday tutishi lozimligini belgilaydi. Norma 
amal qilish uchun talab etiladigan tarkib beshta unsurdan iborat: 
Individlarning guruhlanish belgilari; 
Muqarrarlik omili (kerak yoki kerak emas); 
Maqsad; 
Norma harakatda bo`lgan shart-sharoitlar; 
Sanktsiyalar. 
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida olamda bo`lib o`tgan aniq 
ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar tufayli jahondagi mamlakatlarning 
salohiyati keskin o`zgardi, ilgari ilg`or bo`lgan davlatlar 2-o`rinlarga 
(Angliya, Frantsiya), nisbatan qoloq bo`lgan davlatlar esa 1-o`rinlarga 
chiqib olishdi (AQSH, Germaniya). Xuddi shu davrda etakchi 
mamlakatlarda erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyotdan ko`pincha 
monopolistik (mono-bir) iqtisodiyotga o`tish kuchaydi.
Monopoliya kuchayishi monopol foyda olishga imkon yaratdi va 
iqtisodiy rivojlanishga salbiy ta`sir qila boshladi. SHu sababli 
antimonopol choralar qo`llash g`oyasi ilgari surildi, bu birinchi AQSHda 
ro`y berdi. Keyinchalik (va hozirda) barcha davlatlar bunday chorani 
qo`llaydilar. Antitrest siyosati yo`li bilan iqtisodiyot ustidan ijtimoiy 
nazoratning turlicha metod (usullari) qo`llanila boshlandi. Ana shu 
usullarning nazariy asoslari yuzaga keldi va hozirda ham mavjud. 
Iqtisodiy ta`limotlardagi institutsionalizm yo`nalishi AQSHda XX 
asrning 20-30-yillarda keng tarqaldi, ammo u ancha oldin, XX asrning 
oxirida vujudga kelgan (T.Veblenning 1899 yilda chiqgan ―Bekorchi 
sinflar nazariyasi‖ asari bilan bog`liq). Bu yo`nalish nomi lotincha 
―