|
75
7.2. Buyuk Depressiya iqtisodiy inqirozi kelib chiqish sabablari
va oqibatlari.
Ushbu iqtisodiy inqiroz ―buyuk depressiyasi‖ nomi bilan mashhur
bo`lib, o`zining juda katta salbiy oqibatlari va dunyo iqtisodiyotiga
ko`rsatgan ijtimoiy-iqtisodiy zararining ko`lamdorligi bilan eng ko`p
o`rganilgan hamda ko`plab tadqiqotlar olib borilgan inqirozlardan biri
bo`lib hisoblanadi.
Inqiroz iqtisodiy faollikning keskin pasayganligi, asosiy jahon
valyutalarining oltin standartlaridan qoz kechganligi, ishsizlar sonining
keskin oshganligi va o`zining iqtisodiyotga ko`rsatgan zarari, iste`mol
hajmining pasayib ketganligi bilan tarixda chuqur iz qoldirgan.
Mazkur inqiroz N`yu-York fond birjasida sodir bo`lgan
tanazzuldan boshlangan bo`lib, ma`lumotlarga ko`ra 1929-yilning 28-
29-oktyabr` kunlari birjaning asosiy indekslari birdaniga 25 foizga
pasayib ketishi sodir bo`lgan. Ushbu holatni bartaraf etish va oldingi
holatga keltirish uchun qilingan sa`y harakatlarga qaramasdan
narxlarning qulashi davom etavergan. 1933 yilda o`zining yuqori
cho`qqisiga chiqib, Dou-Jons indeksining 83 foizga pasayishi, ya`ni 365
dan 63 punktga pasayib ketganligiga qayd etilgan.
Mazkur holat asta-sekinlik bilan butun Amerika iqtisodiyotini,
xususan, tarmoq va sohalarning butunlay parokanda bo`lishiga olib
kelgan. Fond birjasining tanazzulidan bir yil o`tar-o`tmas tijorat
banklarining birma-bir yopilishi sodir bo`la boshlagan. 1929-1933-yillar
oralig`ida AQSHda 9000 tijorat banki o`z faoliyatini to`xtatishga majbur
bo`lgan. O`sha paytda faoliyat yuritgan korxonalarning 2/3 qismi
yopilib, moliyaviy tizim qariib majruh holga tushib qolgan edi. Buning
oqibatida xalqaro kapitallarning ayirboshlanishi va harakatning izdan
chiqish vujudga keladi.
1929-1933-yillar oralig`ida AQSHning yalpi ichki maxsuloti 46
foizga, iste`mol tovarlari narxi indeksi esa, 32 foizga pasaygan.
Fermerlarning talafoti esa, boshqa tarmoq va sohalarga qaraganda
yanada ayanchliroq kasb etib, qishloq xo`jaligi maxsulotlarining narxi
60 foizga pasayib, iqtisodiyotda ishsizlar soni o`zining misli
ko`rilmagan darajasiga etib keladi.
76
1933-yil holatiga jami mehnat resurslarining 25 foizi o`zish
o`rinlaridan ayrilib, ishsizlar armiyasini yuzaga keltirgan edi. 1930-
yilning iyulida Amerika iqtisodiyotini tashqaridan kirib kelayotgan
tovar, xizmat va kuchli raqobatdan himoya qilish maqsadida import
uchun Smit Xouli boji kiritilgan edi. Kuchli protektsionizm siyosati va
davlat bojlarining yuqori stavkada belgilanishi oqibatida Evropa
mamlakatlarining iqtisodiyotiga ham asta -sekinlik bilan ta`sir ko`rsata
boshlaydi.
Birinchilardan bo`lib, o`sha paytda AQSH bilan o`zaro savdo
aloqalari katta bo`lgan davlatlar, xususan Buyuk Britaniya, Germaniya,
Frantsiya mamlakatlari iqtisodiyoti katta talofat ko`ra boshlaydi. Inqiroz
mobaynida (1929-1933 yillar) sanoat ishlab chiqarish hajmi Buyuk
Britaniyada 24 foizga, Germaniyada 41 foizga va Frantsiyada 32 foizga
pasayishi sodir bo`lgan edi. Buning natijasida ushbu korxonalarning
aktsiyalari qiymati Buyuek Britaniyada 48 foizga va Frantsiyada 60
foizga pasayib ketadi. Evropaning eng yirik davlatlarida sodir bo`lgan
inqiroz butun Evropani qamrab ola boshlaydi.
Statistik ko`rsatkichlarining guvohlik berilishicha, sanoat ishlab
chiqarish indeksi CHexoslovakiyada - 40 foiz, Pol`shada - 45 foiz,
YUgoslaviyada - 50 foizga pasayib ketadi. Bundan ham yomoni mazkur
inqiroz ijtimoiy xarakter kasb etib, ommaviy ishsizlikni ham keltirib
chiqaradi. Rasmiy ma`lumotlarga ko`ra 1933-yilda 32 ta mamlakatda
o`z ta`sirini o`tkazgan Buyuk depressiya oqibatida ishsizlar soni 44
million kishini tashkil etgan bo`lsa, shundan 14 million nafari AQSHga
to`g`ri kelgan.
Jahon iqtisodiy inqirozi qariib 10 yil davom etadi. Bu o`z
navbatida mamlakatlar iqtisodiyotini izdan chiqarishi bilan birga,
ularning siyosiy tizimlarga ham jiddiy ta`sir ko`rsata boshlagan edi.
Ushbu yillarda bozorni egallash uchun halol bo`lmagan kurashlar,
xalqaro savdo erkinligiga har tomonlama tajovuzlar, import tovarlari
uchun belgilangan davlat bojlari va kvotalarining avj olganligi, savdo va
valyuta urushlari, demping siyosatining qo`llanilishi kabi bozor
iqtisodiyotiga zid bo`lgan chora-tadbirlarning tadbiq etilishi natijasida
davlatlar o`rtasidagi o`zaro nizolarning illat olishi va kuchlilarning
77
kuchsizlar ustidan hukmronlik o`rnatishi bilan bog`liq gegemonlik
ishtahalarining yuzaga keltirishiga sabab bo`lgan va buning oqibatida
millatchilik, kommunistik va fashistik qarashlar harakatlarning yanada
urchishi, shuningdek dunyo sahnasida Adol`f Gitler kabi dohiylarning
yuzaga kelganligini tarix yaxshi eslaydi. Alaloqibat, Amerikada
boshlangan ―Buyuk depressiya‖ Evropa maydonlarida ikkinchi jahon
urushining boshlanishiga olib keladi.
78
Do'stlaringiz bilan baham: |
