O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi samarqand davlat universiteti Pedagogika fakultеti Boshlang`ich ta'lim metodikasi kafеdrasi

Masalan: <sub>     


     </sub>
Bunday mashqlardan keyin o`quvchilarning o`zlari ko`p xonali sonlarni qo`shish va ayirish 3 xonali sonlarni qo`shish va ayirishga o`xshash bajarilishini bilib oladilar.
Darslikda qo`shish va ayirish hollari qiyinligi ortib boradigan tartibda kiritiladi: asta-sekin xona birliklaridan o`tish sonlari orta boradi, nollarni o`z ichiga olgan sonlar kiritiladi, miqdorlar birliklarida ifodalangan sonlarni qo`shish va ayirish o`rganiladi. Har bir yangi hol bilan tanishtirishda dastlab hisoblashlarni to`la tushuntirishlari bilan bajarishlari kerak, so`ngra qisqa tushuntirish bilan yechiladi.
Masalan: to’la: <sub> </sub> qisqa <sub> </sub>
Kamayuvchi xona sonlar nol bilan ifodalanadigan hollarda ayirish ba'zi qiyinchiliklar tug`dirish mumkin. Masalan:
_{       } Bu misollarni yechishda tushuntirishlar taxminan bunday bo`ladi. 1) 100-6, 0 birliklardan 6 birlikni ayirib bo`lmaydi, bitta yuzlikni olib, uni 10 ta o`nlik bilan almashtiramiz, 1 o`nlikni birlar xonasiga olamiz, bu yuzlikdan 9 ta o`nlik o`nliklari xonasida qoladi. 1 o`nlikni esa 10 ta birlik bilan almashtiramiz, 10 ta birlikdan 6 birdlikni ayrilsa 4 birlik qoladi, uni birliklar xonasi tagiga yozamiz. 9 o`nlikdan hech qanday son ayrilmaydi, shu sababli uni o`nliklar tagiga yozamiz. Yuzliklar xonasida hech qanday son qolmaganligi sababli xonasiga son yozilmaydi. – Demak, ayirma-94. Qolgan hollarda ham tushuntirishlar shunga taqqoslab bajariladi.
Ko`p xonali sonlarni qo`shish va ayirishda asosiy xossalar umumlashtiriladi, chunki, o`rin almashtirish xossasi bir qancha qo`shiluvchining yig`indisini topish holiga joriy qilinadi. M: 225+28+75 yig`indini topishda shuni payqashlari kerakki 28 va 75 ning o`rinlari almashtirilsa 225+75+28 da dastlabki ikkita qo`shiluvchining yig`indisi 300 bo`ladi, 300+28 sonlari yig`indisini topish oson.
Shundan keyin o`quvchilar yig`indisining guruhlash xossasi bilan tanishtiriladi.
27+38+23+62=150 27+38+23+62=(27+23)+(38+62)=50+100=150
Bunday mashqlardan bir qanchasi bajarilib, o`quvchilar xulosa chiqarishadi: «Bir necha sonni qo`shishda ulardan ikkitasi yoki bir qanchasi ularning yig`indisi bilan almashtirish mumkin».
Ko`p xonali sonlarni qo`shish va ayirish bilan bog`liq holda uzunlik, massa vaqt va baho o`lchovlari bilan ifodalangan ismli sonlarni qo`shish va ayirish ham o`rganiladi. Bunday sonlar ustida amallarni ikki usul bilan bajarish mumkin.
a) Sonlarni ular qanday berilgan bo`lsa, shunday qo`shish yoki ayirish kerak. Bunda hisoblash kichik o`lchov birliklaridan boshlanadi. b) Sonlarni bir xil ismli birliklarga keltirilib, ular ustida amallar oddiy sonlar ustida bajargandek bajariladi, so`ngra topilgan natija yirikroq o`lchov birliklarida ifodalanadi.
M: a) 42 m 76 sm b) 4276 sm
+ 35 m 47sm + 3547 sm
78m 23 sm 7823 sm=78 m 23sm
Bunday mashqlarning ma'nosi o`quvchilarni o`lchov birliklarining atalishiga e'tibor bilan qarashga o`rgatishdan iborat. Bu konsentrda o`quvchilar
200-(46+ 354)+(87-43), 340-(130-80+24), . ko`rinishdagi anchagina murakkab qoidalarni ham o`rganishlar lozim. Bolalarda mos ko`nikmalarni hosil qilish uchun hisoblashlarni og`zaki bajarishni ko`proq mashq qildirish kerak.
63+17+50+24 xulosa: Agar qavssiz ifodada faqat qo`shish va 92-40-22-16 ayirish amallari qantashsa, u holda amallar qanday tartibda yozilgan bo`lsa, ular shu tartibda chapdan o`nga tamon bajariladi.
47+50-35-20
74-34+18-28
Shundan so`ng 25+49:7-8 100-42+36:6
38-7·5+6 12+12·2·3
kabi misollar o`rganiladi. Xulosa «Qavssiz ifodalarda avval tartib bilan ko`paytirish va bo`lish amallari keyin esa qo`shish va ayirish amallari (chapdan o`ngga) bajariladi».
Qavsli ifodalarda amallar bajarish tartibi haqidagi qoida ham shunga o`xshash. (70-30)+27:9, 60-(90-64):2